Yuqorida keltirilgan dalillardan ko'rinib turibdiki, yulduzlar va galaktikalar
orasida nostatsionarlari mavjud, qolganlari statsionar bo'lsalarda (masalan: Bizning
Galaktika va Quyosh), uzluksiz ravishda modda va energiya oqimi chiqib turadi.
41
Chaqnovchi yulduzlar va aktiv yadroli galaktikalar esa vaqti-vaqti bilan fazoga
katta miqdorda modda otib turadi.
Galaktikalar o'zagidagi kuzatilayotgan modda oqimini, shuningdek,
Metagalaktikaning kengayishini XX asrning buyuk astronomi V.A.Ambar- sumyan
koinotda o'ta zich materiya manbalari borligi va ular o'zlaridan uzluksiz modda
sochishi bilan tushuntirgan. Yulduzlar va galaktikalar hosil qiladigan chang+gaz
modda ana shu o'ta zich materiyadan hosil bo'ladi. Ambarsumyan nazariyasi ham
galaktikalar nostatsionar obyektlar ekanligini ta'kidlaydi. Metagalaktika ham o'z
navbatida nostatsionardir, chunki uni tashkil etgan galaktikalar, kvazar (kvazag) lar
bir-birlaridan qochmoqdalar.
Agar endi Metagalaktika tashqarisidagi obyektlar ham shunday xususiyatga
ega deb faraz qilsak, butun koinot nostatsionar ekan degan xulosaga kelamiz.
Butun koinotning tashkil etuvchilari bir-biridan uzoqlashmoqda deganda, biz ularni
o'z ichiga olgan fazo kengaymoqda degan xulosaga kelamiz. Haqiqatdan ham
kengayayotgan ideal gazda atomlar va molekulalar bir-birlaridan qochmaydi, balki
bosim kuchi ta'sirida gazning hajmi kattalashadi. Koinotning kengayish tezligini
masofaga bog'liq ravishda ortib borishini ham koinotdagi fazo kengaymoqda
deyish oson tushuniladi.
Adiabatik kengayayotgan ideal gazdagi ikkita molekulani bir-biridan
«uzoqlashish» tezligi ular orasidagi masofa o'zgarishining vaqtga nisbatiga teng.
Molekulalar bir-birlaridan qancha uzoqda bo’lsa, ular orasidagi masofaning ortish
miqdori shuncha katta bo'ladi, demak uzoqlashish tezligi shuncha katta bo'ladi yoki
havo shari olib uni shishira boshlasak, shar sirtiga siyoh bilan qo'yilgan ikki nuqta
bir-biridan uzoqlasha boshlaydi, uzoqlashish tezligi nuqtalar orasidagi masofaga
bog’liq, masofa qancha katta bo'lsa, tezlik ham shuncha katta bo'ladi.
Koinotning kengayishishini masshtab faktori (R(t))ning o'zgarishi bilan
ifodalash mumkin. Hozirgi paytda ikkita galaktika orasidagi masofa r
0
bo’lsa, u
biror ixtiyoriy t vaqt momentida
bo'ladi, ya'ni t=t
0
bo’lganda
42
bo`ladi.
Endi r(t) ni vaqt bo'yicha o'zgarishini ko'raylik. t dan t + dt gacha bo'lgan vaqt
oralig'ida masofaning o'zgarishi quyidagicha bo`ladi:
Bu yerda, dR — masshtabning dt vaqt ichida o'zgarishi. Agar endi orttirmalarni dt
ga bo’lsak va
ni hisobga olsak quyidagicha bo’ladi:
(4,1)
Tezlik (υ) uchun topilgan bu formulani Xabll formulasi bilan solishtirsak
ekanligini topamiz. Ya'ni har bir vaqt momentida Xabll doimiy (H) si koinotning
barcha kuzatilayotgan nuqtalarida bir xil bo’ladi. t — kosmologik vaqt deb ataladi.
Koinot modelini tuzish R(t) ning har xil kosmologik vaqt momentlari uchun
qiymatini topish demakdir. Bu masalani yechish uchun biror vaqt momentida
barcha nuqtalari va yo'nalishlarida Koinotning xossalari va R(t) bir xil deb faraz
qilinadi. Bu Koinotning bir jinsli va izotropligini ifodalaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: