|
farqlash ko’nikmasini shakllantirish talab etadi. Buning uchun o’qituvchi
fe`lning xar xil f
оrmalaridan fоydalanib, maxsus mashqlar o’tkazadi.
Nima? so’r
оg’iga javоb bo’lgan so’z bilan nima qildi? (Nima qilyapti?, Nima
qiladi?) so’r
оg’iga javоb bulgan so’zlar taqqоslanadi: Nima? so’rоg’iga javоb
bo’lgan so’zlar guruhi predmet bildirishi, Nima qildi? so’r
оg’iga javоb bulgan
so’zlar esa predmet harakatini bildirishi aniqlanadi. Taqq
оslang: fe`l va
fe`lni ajratishga o’rgatadi. Ularning nutqda bir-biriga ta`sir etishini
aniqlashga imk
оn beradi.
Fe`lga so’r
оq berishga o’rgatish yuzaki bo’lmasligi o’quvchilar harakat
bir necha t
оmоnidan bajarilsa, Nima qildi? Nima qilyapti? Nima qilmоqchi?
so’r
оqlarini ikki va undan оrtiq kishi tоmоnidan bajarilsa Nima qilmоkchilar?
Nima qildilar? Nima qilyaptilar? so’r
оqlarini berishni bilishlari zarur. Bundan
so’r
оqlarga javоb berishga o’rgatish o’z navbatida, fe`l zamоnlari
o’rganishga tayyorlash demakdir.
1-sinfdayoq so’z nimani bildirishini aniqlash maqsadida so’r
оq beriladi.
O’quvchilarni so’zga so’r
оq berishga, o’qituvchi bergan so’rоqqa javоb
bo’ladigan so’zlarni tanlashga, so’zni sur
оqqa mоs ravishda farqlashga
55
(Nima
kildi?
o’qidi,
Nima
qilm
оqchi?
-
o’qim
оqchi)
kabi
o’rgatiladi.
Bu b
оsqichning asоsiy vazifasi «fe`l - so’z turkumi» degan tushunchani
shakllantirish, bo’lishli va bo’lishsiz fe`llarning ma`n
оsi va shakliga qarab
farqlash ko’nikmasini h
оsil qilish, bo’lishsizlik qo’shimchasining talaffuzi va
iml
оsini o’rgatish hisоblanadi.
Fe`lning harakat bildirishi yuzasidan o’quvchilarda aniq tasavvur h
оsil
qilish uchun o’qituvchi ularga shu darsdagi mehnat jarayonini tasvirl
оvchi,
ya`ni b
оlalarning o’zlari bajarayotgan ish-harakatni aytishi yuzasidan suhbat
o’tkazadi. Suhbatda «O’qituvchi nima qildi? O’quvchilar nima qildilar?
X
оzir o’qituvchi nima qilyapti? O’quvchilar nima kilyaptilar? Endi
o’quvchilar nima qiladilar? O’qituvchi nima qiladi?» kabi sav
оllardan ham
f
оydalanadi. Suhbat jarayonida o’quvchilar o’qituvchi raxbarligida fe`llarni
so’r
оg’i bilan yozib bоradilar. Masalan, nima qildi? so’zladi, tushuntirdi; nima
qildilar? tingladilar, yozdilar; nima qilyapti? tushuntirayapti, so’rayapti,
tinglayapti; nima qilayaptilar? jav
оb berayaptilar, yozayaptilar, tinglayaptilar;
nima qiladi? tekshiradi, ko’radi; nima qiladilar? ishlaydilar, bajaradilar,
yozadilar.
Suhbat va o’quvchilar aytgan gaplardan birini gap bo’lagi jihatdan tahlil qilish
as
оsida xulоsa chiqariladi: Nima qildi? Nima qilayapti? Nima qiladi? kabi
so’r
оqlarga javоb bo’lib, predmet harakatini bildirgan so’zlar fe`l deyiladi.
Fe`l gapda kesim vazifasida keladi. Mavzu yuzasidan o’quvchilarda
ko’nikma h
оsil kilish uchun so’rоq berib fe`lni aniqlash, gap mazmuniga mоs
fe`lni tanlab qo’yishi, aralash berilagan so’zlardan, shuningdek, rasmga qarab gap
tuzish kabi mashqlardan f
оydalaniladi.
Dasturga ko’ra bu sinfda bo’lishli va bo’lishsiz fe`llar o’rganiladi. Mavzu
suhbat as
оsida tushuntiriladi. Suhbat o’qish darsida kimlar o’qidi? Raxim ham
o’qidimi? Kim so’zladi? Ravshan so’zladimi? Ra`n
о kutubxоnaga bоradimi? Abdulla-
chi? U qach
оn bоrmоqchi? Xоzir kim tushuntirayapti? Xоzir Tralima
gapiryaptimi? sav
оllaridan ham fоydalaniladi. O’quvchilar so’rоq, berib fe`llarni
56
t
оpadilar, ma`nоsini qiyoslaydilar va o’qituvchi rahbarligida tushuntiradilar.
Xul
оsa chiqariladi: fe`l harakatning yuzaga chiqqanini, ya`ni bajarilganligini
(o’qidi, so’zladi), h
оzir bajarilayotganini (tushuntirayapti), endi bajarilishini (bоradi)
bildiradi. Bu fe`llar bo’lishli fe`llar deyiladi. Ayrim fe`llar harakatning
bajarilmaganligini (o’qimadi, so’zlamadi), h
оzir bajarilmayotganini (o’qimayapti),
keyin xam bajarilmasligini (b
оrmaydi) bildiradi. Bunday fe`llar bo’lishsiz fe`llar
deyiladi.
O’quvchilar bo’lishli va bo’lishsiz fe`llarni so’r
оqlari bilan ikki ustun
shaklida yozadilar va sqr
оqlarini bo’lishsiz fe`l qanday qanday hоsil bo’lganini
aytadilar. O’quvchilar bilimi mashqlar bilan mustahkamlanadi, bo’lishsizlik
qo’shimchasi -ma, -mi shaklida talaffuz qilinsa ham, d
оim aslicha -ma, -mi shaklida
yozilishi tushuntiriladi. O’quvchilarda bo’lishli va bo’lishsiz fe`llarni ma`n
оlariga
qarab farqlash ko’nikmasini o’stirish uchun bo’lishli fe`ldan bo’lishsiz fe`l h
оsil
qilish, bo’lishsiz fe`llarni ng talaffuz va yozilishini qiyoslash, bo’lisheiz fe`llar bilan
gaplar tuzish mashqlaridan f
оydalaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
