Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

4.3. Chiziqli diagramma to`g’risida tushuncha. 
Chiziqli  va  yassi  diagrammalarning  juda  ko`p  turlari  mavjud  bo`lib,  ular 
orasida eng muhimlari quyidagilardan iborat. 
Chiziqli diagrammalar. Bu diagrammalar eng keng tarqalgan bo`lib, ular 
yordamida  dinamika  qatorlari,  hodisalar  orasidagi  bog’lanishlar,  taqsimlanish 
qatorlari  va  shartnoma  (reja)ni  bajarish  ko`rsatkichlari  tasvirlanadi.  Chiziqli 
diagrammalar  koordinat  maydoni  yoki  raqamli  setka  asosida  tuziladi.  Vertikal 
o`qqa  (ordinata  o`qi)  olingan  masshtabda  dinamika  qatorining  ko`rsatkichlari 
yoki natijaviy belgining qiymatlari nuqtachalar bilan nishonlanib joylashtiriladi. 
Gorizontal o`qqa (absissa o`qi) ma`lum masshtabda qatorning davrlari (vaqtlari) 
yoki omil belgining qiymatlari nuqtachalar bilan nishonlanadi. Keyin o`qlardagi 
har  qaysi  nuqtachalardan  qarama-qarshi  o`qqa  nisbatan  parallel  ravishda 
perpendikulyar  chiziqlar  o`tkaziladi.  Ularning  o`zaro  uchrashgan  nuqtalari 
(ordinata  cho`qqilari)  bir-biri  bilan  birlashtiriladi  va  natijada  siniq  chiziq  hosil 
bo`ladi.  Bu  siniq  chiziq  dinamika  qatorini  yoki  o`rganilayotgan  hodisalarning 
o`zaro bog’lanishini tasvirlaydi. 
Quyidagi ma`lumotlarni chiziqli diagramma shaklida ifodalaylik. 
4-jadval 
O`zbekistonda 2000-2005 yillarda etishtirilgan paxta va don yalpi hosili, 
mln. tonna 
 Yillar 
Ko`r- 
satkichlar 
2000 
2001 
2002 
2003 
2004 
2005 
2006 
Paxta 
3002 
3265 
3122.4  2803.3  3536.8  3749.0 
3002 
Don 
3929 
4072 
5792,6  6319,2  6000,8  6540,9 
3929 
Manba: O`zbekistonning iqtisodiy yo`nalishlari, oktyabr-dekabr 2006 y. 
 

---

 
36 
200
0 
200
1 
200
2 
200
3 
200
4 
200
5 
0
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
don 
paxta 
Koordinat  sistemasini  chizib,  vertikal  o`qqa  paxta  va  don  yalpi  hosilini, 
gorizontal o`qqa esa yillarni joylashtiramiz. Agar masshtab qilib davrlar uchun 1 
sm : 1 yilga, ko`rsatkichlar uchun esa 1 sm : 1 mln. t. paxta va donga teng deb 
olsak,  u  holda  yuqoridagi  ma`lumotlar  abssissa  va  ordinata  o`qlarining 
shkalalarida quyidagi nuqtachalar bilan ifodalanadi: 
Yillar (sm) 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
1 
Paxta 
3,0 
3,3 
3,1 
2,8 
3,5 
3,7 
3,0 
Don 
3,9 
4,1 
5,8 
3,2 
6,0 
6,5 
3,9 
 
Bu  nuqtachalarni  tegishli  o`qlarda  nishonlab,  ulardan  perpendikulyar 
chiziqlar  o`tkazamiz,  keyin  ularning  o`zaro  kesishgan  joyidagi  nuqtalarni 
birlashtirib,  10-chizmadagi  paxtachilik  va  don  etishtirishga  tegishli  siniq 
chiziqlarni hosil qilamiz. 
 
 
 
 
 
 
 
Masshtab: 1 sm-1 mln.t. 
10-chizma. O`zbekistonda paxta va 
don etishtirishning o`sishi. 
 
 
 
 
 
 
 
CHiziqli  diagrammada  bir  nechta  hodisa  dinamikasini  ham  tasvirlash 
mumkin.  Bu  holda  siniq  chiziqlar  har  xil  rang  bilan  yoki  bir-biridan  ajralib 
turadigan ko`rinishda (yo`g’on chiziq, ingichka, punktir va h.k) chizilishi kerak 
(10-chizma). 
Dinamika  qatorlarini  chiziqli  diagramma  shaklida  tasvirlayotganda  shuni 
esda  saqlash  lozimki,  grafikning  ko`rimli  va  oson  tushunarli  bo`lishi  uchun 
masshtabni to`g’ri olish muhim ahamiyatga ega. 
Agar  davrlar  uchun  olingan  masshtab  juda  kichik  bo`lsa,  u  holda 
diagramma  sur`ati,  ya`ni  taraqqiyot  qonuniyatini  buzib,  sun`iy  tarzda 
kuchaytirib  aks  ettiradi.  Ushbu  masshtab  haddan  tashqari  katta  olinganda  esa, 
aksincha, o`sish sur`ati sun`iy ravishda so`nish tarzida gavdalanadi. Demak, bu 
ham maqsadga muvofiq emasdir. 
Shuning  uchun  masshtabni  shunday  belgilash  kerakki,  u  ko`rsatkichlar 
orasidagi proporsionallik va nisbatlarni to`la va aniqroq tasvirlash imkoniyatini 
tudirsin.