Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

Tayanch iboralar:  
Milliy  boylik,  milliy  mulk,  tabiiy  resurslar  tarkibi,  aktiv  va  passivlar 
balansi, tabiiy resurslar tarkibi, asosiy fondlar, amortizatsiya summasi, aylanma 
mablag’,  mahsulot  hajmi,  fond  qaytimi,  ishlab  chiqarish  va  xazmat  ko`rsatish 
xarajatlari.  
 
15.1. Milliy boylik tushunchasi, hajmi va tarkibi. 
Milliy boylik muhim ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo`lib, u ijtimoiy takror 
ishlab chiqarish jarayonining boshlang’ich va yakuniy xolatini ifodalaydi. Milliy 
boylik  hajmining  ortishi  iqtisodiy  o`sishning  muhim  omili  hisoblanadi.  SHu 
bilan  birga  milliy  boylikda  ishlab  chiqarish  jarayonining  natijalari 
mujassamlanadi.  U  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  hisobiga  to`ldiriladi  va 
yangilanadi.  Milliy  boylik  hajmi,  uning  tarkibi,  dinamikasi  va  ulardan 
foydalanish  darajasi  davlat  va  xalqaro  statistikada  mamlakat  ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishining  muhim  yakunlovchi  ko`rsatkichlari  sifatida  qaraladi.  Milliy 
boylik  xajmi  va  tarkibining  o`zgarishiga  qarab  takror  ishlab  chiqarish  va 
jamg’arish jarayonining tendenstiyalari haqida fikr yuritiladi. 
Milliy  hisoblar  tizimi  (1993  y.)  doirasida  milliy  boylik  asosida  iqtisodiy 
aktivlar tushunchasi yotadi. 
Iqtisodiy aktivlar – xususiy  yoki jamoa mulki bo`lib, ularga egalik qilish 
yoki  ulardan  foydalanish  natijasida  mulk  egalari  iqtisodiy  jihatdan  manfaatdor 
bo`lishlari  mumkin.  Har  bir  iqtisodiyot  aktiv  qiymatga  ega  bo`lib,  vaqt  o`tishi 
bilan  uning  qiymati  o`zgaradi.  Har  xil  aktivlar  o`z  egasiga  har  xil  manfaat 
keltiradi: 
-  imorat,  mashina,  uskunalar  ishlab  chiqarish  jarayonida  foydalanishdan 
daromad keltiradi; 
- moliyaviy aktivlar va er o`z egalariga mulkdan olingan daromad sifatida 
manfaat keltiradi (foizlar, devidentlar, renta); 
-  har  qaysi  aktivga  qiymat  zahirasi  sifatida  ega  bo`lishdan  olingan 
manfaat yoki uni hoxlagan vaqtda sotib yuborishi mumkin. 
Ba’zi  aktivlarga  egalik qilish  davri,  ulardan  manfaat  olish  tugagungacha 
bo`lgan  davrni  o`z  ichiga  oladi.  Ikkinchi  xil  aktivlarga  egalik  qilish  shu  davr 
kelgunga  qadar  ular  sotib  yuboriladi  va  kelajakda  olinishi  mumkin  bo`lgan 
daromad  oldinroq  olinadi.  Uchinchilari  (masalan,  qimmatbaho  metallardan, 
toshlardan  qilingan  buyumlar  va  h.k.)  sof  holda  qiymat  zahirasi  sifatida  xech 

---

 
143 
qanday  boshqa  manfaat  ko`rsatmasdan  faqat  yig’ilgan  boyliklarni  asrash  va 
sotish sifatida saqlanishi mumkin. 
Yuqorida  keltirilgan  ta’riflarga  asosan  iqtisodiy  aktivlar  bo`yicha  uchta 
xolatni ajratish mumkin: 
-  ob’ekt  qandaydir  mulk  egasida  bo`lishi  lozim  (davlat,  xususiy  yoki 
boshqa formada); 
-  mulk  egasi  ob’ektga  egalik  qilish  va  undan  foydalanishdan  qandaydir 
manfaat olishi lozim; 
-  ob’ektni  aktivlarga  kiritishning  muhim  sharti  uni  hoxlagan  vaqtda 
boshqa institutsion birliklarga sotib yuborish mumkin. 
Bu  xususiyatlarga  faqat  inson  mehnati  tufayli  yaratilgan  material 
boyliklar (asosiy fondlar, material aylanma mablag’lar va zahiralar) emas, balki 
moliyaviy instrumentlar (depozitlar, aktsiyalar va h.k.) yoki tabiiy hosil bo`lgan 
ob’ektlar:  er  va  er  osti,  o`rmonlar  va  boshqa  o`simlik  resruslari,  yovvoyi 
hayvonlar 
ham 
bo`lishi 
mumkin. 
MHTga 
asosan 
tabiiy 
resurslar 
mamlakatlarning  iqtisodiy  aktivlariga  ularning  egalari  (davlat,  tashkilot, 
muassasalar  va  h.k.)  ulardan  real  daromad  olish  uchun  foydalanilgan  taqdirda 
kiritiladi. 
Atrof muhit muhofazasi ob’ektlari (osmon bo`shlig’i, ochiq suv havzalari) 
kimningdir mulki bo`laolmaydi yoki o`z egasiga qandaydir manfaat keltirmaydi 
(masalan,  foydali  qazilma  zahiralaridan  xozirgi  texnik  darajada  yoki  hozirgi 
bahoda  manfaat  kelmaydi).  SHuning  uchun,  ular  iqtisodiy  aktivlarga 
kiritilmaydi.  Iqtisodiy  aktivlarga  yana  uy  xo`jaliklari  tomonidan  sotib  olingan 
uzoq muddat davomida foydalaniladigan buyumlar ham kiritilmaydi. 
Milliy hisoblar tizimi (1993 y.)da iqtisodiy aktivlarni tasniflash 
 
Iqtisodiy  aktivlarni  tasniflashda  avvalo  ular  ikki  sinfga  ajratiladi: 
moliyaviy aktivlar va nomoliyaviy aktivlar. 
Moliyaviy  aktivlar  ko`p  jihatdan  moliyaviy  talablar  va  majburiyatlardan 
iborat.  Bunda  ikki  institutsion  birliklar  orasida  tuzilgan  bitimga  asosan  biri 
mablag’  (kapital) beradi.  MHTda  moliyaviy  talab  aktiv hisoblanib, uning egasi 

---

 
144 
(kreditor)  boshqa  institutsion  birlik  (debitordan)  tuzilgan  birlikka  asosan  to`la 
yoki  bir  necha  to`lovlarni  oladi.  Binobarin,  kreditor  faqat  o`zi  bergan  qarz 
mablag’nigina  emas,  balki  yana  mulk  egasi  sifatida  foizlar,  daromadlar  xam 
oladi. Bir institutsion birlik tomonidan shunday talabning mavjudligi, boshqa bir 
institutsion  birlik  tomonidan  majburiyat  bo`lishini  taqozo  qiladi.  Moliyaviy 
talablar  (majburiyatlar)  har  xil  ko`rinishga  ega  bo`lishi,  moliyaviy  aktivlarning 
har xil ko`rinishida yuzaga keladi. 
1. Monetar oltin – bu davlatning pul-kredit muassasalarida markazlashgan 
xolda  saqlanuvchi  slitka  yoki  moneta  formasidagi  oltin  zahiralari.  Ular  sotib 
olish qobiliyatini oshirish maqsadida sotib olinadi. 
2.  O`rnini  bosuvchi  huquqiga  ega  bo`lgan  mahsus  mablag’lar 
(O`BXEBMM) – xalqaro valyuta fondi tomonidan tashkil etilgan xalqaro rezerv 
va  to`lov  mablag’lari,  shu  fondga  a’zo  bo`lgan  davlatlar  orasida  taqsimlanadi. 
O`BXEBMM  dunyo  pul  mablag’lari  bo`lib,  ular  xalqaro  pulsiz  hisob-kitob 
ishlarini  XVF  maxsus  hisoblarida  amalga  oshiradilar.  Ular  faqat  hukumatlar 
darajasida  markaziy  banklar  va  xalqaro  tashkilotlar  orqali  xalqaro  qarz 
yo`qotuvchi mablag’ sifatida ishlatiladi. 
3.  Mavjud  pullar  (valyuta)  -  hisob-kitob  qilish  uchun  ishlatiladigan 
muomaladagi  banknot  va  tangalar.  Muomalaga  chiqarilgan  mavjud  pullar  uni 
chiqargan muassasa (odatda markaziy bank) uchun majburiy hisoblanadi. 
4. Depozitlar – banklarga asrab berish uchun o`tkazilgan pul mablag’lari. 
Bu  moliyaviy  «aktiv»ga  banklarning  fondlar  bilan  qaytarib  berish  majburiyati 
bo`lgan mablag’larga qarshi turadi. Depozitlar (pul mablag’lari kabi) yoki milliy 
yoki  xorij  valyutalarida  bo`lishi  mumkin,  ular  rezident-muassasalarning  yoki 
qolgan dunyoning majburiyati bo`lishi mumkin. 
5.  Qimmatbaho  qog’ozlar  (aktsiyalardan  tashqari)  –  ularni  chiqargan 
shaxsga  nisbatan,  ularning  egasi  tomonidan  mulkiy  huquq  beradigan  pullik 
xujjatlar. O`zining mohiyatiga ko`ra ular qarz majburiyatlari hisoblanadi. 
Bularga  veksellar,  obligatsiyalar,  depozit  sertifikatlar,  privatizatsion 
cheklar va boshqalar kiradi. 
6.  Ssudalar  –  kreditor  tomonidan  bevosita  qarz  oluvchiga  beriladigan 
moliyaviy instrument hisoblanadi. Bu operatsiya odatda xujjat bilan tasdiqlanadi 
va  bu  xujjatni  birovga  berish  mumkin  emas.  Bularga  banklar  tomonidan 
korxonalar  yoki  uy  xo`jaliklariga  berilgan  ssudalar  misol  bo`laoladi  (uzoq 
muddatga sotib olishga kredit, istemolchi krediti, moliyaviy lizing) 
7.  Texnik  sug’urta  rezervlari  –  sug’urta  imkoniyatlarini  o`tkazish 
texnikasi taqozo etishi natijasida yaratilgan moliyaviy aktivlar sug’urta to`lovlari 
va  sug’urta  yig’imlari  orasidagi  vaqt  sug’urta  tashkilotlarida  texnik  rezerv 
sifatida  katta  xajmdagi  summani  yig’ish  imkoniyatini  yaratadi.  Ularni  yaratish 
sug’urta  kompaniyalari  uchun  zarur  hisoblanadi,  chunki  ular  sug’urta 
qilayotganlar uchun vakolat bo`lishlari kerak. MHTda texnik sug’urta rezervlari 
ikki guruhga bo`linadi: 
- uy xo`jaliklarining rezervdagi sof aktivlari qiymati – xayotni va nafaqa 
fondini sug’urtalash; 

---

 
145 
-  sug’urtalashning  boshqa  turlari  bo`yicha  (xayotni  sug’rtalashdan 
tashqari) to`lov rezervlari va tartibsiz talablarning rezervlari. 
8.  Aktsiyalar  va  kapitalda  ishtirok  etishning  boshqa  turlari  –  ustav 
kapitalga  ma’lum  nisbatda  hissa  qo`yilganligi  xaqidagi  xujjat  bo`lib,  u  o`z 
egasiga foydaning ma’lum qismini devident sifatida olish huquqini beradi. 
9.  Debitor  va  kreditorlarning  boshqa  hisoblari  –  savdo  krediti,  bitmagan 
ishlar va boshqalar hisobidan avanslar. 
Nomoliyaviy aktivlarga – egalari ulardan iqtisodiy faoliyat natijasida yoki 
qiymat  zahirasi  sifatida  manfaat  ko`rishlari  mumkin  bo`lgan  ob’ektlardir.  Ular 
ishlab chiqarilgan yoki ishlab chiqarilmagan ob’ektlar bo`lishi mumkin. 
Ishlab  chiqarilgan  aktivlar  –  MHTda  ishlab  chiqarish  jarayoni  natijasida 
paydo  bo`gan  nomoliyaviy  aktivlar  deb  ataladi.  Ular  asosiy  kapital,  material 
oborot mablag’lar va boyliklar zahirasidan tashkil topadi. 
Asosiy kapital – ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan milliy boylikni bir 
qismi  uni  natural  –  mulk  holatini  uzoq  muddat  davomida  o`zgartirishdan 
iqtisodiyotda foydalaniladi va o`z qiymatini tayyor mahsulot va xizmatlarga asta 
sekin  o`tkazaboradi. Asosiy  kapital  material va nomaterial qismlarga  bo`linadi. 
Material  asosiy  kapitalga  yashaydigan  va  mamlakatdagi  bino  va  inshootlar, 
mashina  va  uskunalar,  transport  vositalari,  parvarish  qilinadigan  tabiiy  aktivlar 
(ishchi  mahsuldor  mollar,  mevali  bog’lar  va  boshqa  ekilgan  daraxtlar),  tarixiy 
yodgorliklar va h.k. MHTning yangicha talqini bo`yicha asosiy kapitalga xarbiy 
uskunalarning ba’zi turlari kiritilgan bo`lib, ular faqat xarbiy maqsadlarda emas, 
balki  fuqarolik  extiyojlari  uchun  ham  ishlatiladi  (aerodromlar,  avtomobillar  va 
h.k.). 
Nomaterial  asosiy  kapitalni  ajratish  1993  yildagi  MHTning  yangiligi 
hisoblanadi.  Ularga  inson  mehnati  natijasida  yaratilgan  va  xamma  bilishi  shart 
bo`lmagan  axborotlar  bo`lib,  ular  qandaydir  asrovchiga  o`tkazilgan.  Ularning 
qiymati  ularda  asralayotgan  axborotning  qiymatiga  bog’liq.  Bunga  foydali 
qazilma boyliklarni qidirish harajatlari, dasturiy ta’minot, adabiyot va san’atning 
noyob  asarlari  (filmlar,  ovoz  yozib  olishlar,  qo`lyozmalar  va  h.k.)  va  boshqa 
nomaterial aktivlar kiritiladi. 
Material  oborot  mablag’larga  ishlab  chiqarish  zahiralari  (xom  ashyo, 
materiallar,  yoqilg’i  va  boshqalar),  tayyor  mahsulotlar,  qayta  sotiladigan 
tovarlar,  tugallanmagan  ishlab  chiqarishlar  kiradi.  SHularga  yana  davlat 
zahiralari  va  don  rezervlari,  strategik  materiallar  va  davlat  ahamiyatga  ega 
bo`lgan boshqa tovarlar kiradi. 
Boyliklar  –  uzoq  muddat  foydalaniladigan  qimmatbaho  tovarlar  bo`lib, 
ularning  bahosi  umumiy  bahoga  nisbatan  xech  pasaymaydi.  Ular  ishlab 
chiqarish  maqsadida  ishlatilmaydi  va  foydalanilmaydilar  va  qiymat  zahirasi 
sifatida  asraladi  (qimmatbaho  metallar,  toshlar,  antikvar  buyumlar  va  boshqa 
san’at asarlari va boyliklar). 
Ishlab  chiqarilmagan  aktivlarga  ishlab  chiqarish  jarayoni  natijasi 
bo`lmagan  nomoliyaviy  aktivlar  kiradi.  Ular  yoki  tabiat  tomonidan  yaratilgan, 
yoki  yuridik  va  hisob  ishlari  natijasi  bo`lib  hisoblanadi.  Material  ishlab 

---

 
146 
chiqarilmagan  aktivlarga  er,  er  osti  qazilma  boyliklari,  er  osti  suvlari  va 
etishtirilmaydigan (tabiiy) biologik resurslar kiradi. 
Nomaterial  ishlab  chiqarilmagan  aktivlar  egasiga  konkret  faoliyat  bilan 
shug’ullanish  huquqini  beruvchi  xujjatlar  kiradi  (patentlar,  litsenziyalar,  tovar 
belgilariga bitimlar tuzish va h.k.).