6-Mavzu: Buxoro voxasi shaxarlari urbanizatsiyasi. (2 soat) Reja

Adabiyotlar: 

1.Mirziyoev  Sh.M.  Qonun  ustuvorligi  va  inson  manfaatlarini  ta’minlash  yurt 

taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent.: O‘zbekiston. 2017. 

2.  Mirziyoev  Sh.M.  Buyuk  kelajagimizni  mard  va  oliyjanob  xalqimiz  bilan  birga 

quramiz. Toshkent.: O‘zbekiston. 2017. 

3. Asqarov A. Eng qadimgi shahar. T.., 2000. 

4.  Asqarov  A.A.,  Shirinov  T.Sh.  Rannyaya  gorodskaya  kultura  epoxi  bronzы 

Sredney Azii. Samarqand. 1993. 

5.  Asqarov  A.A.,  Shaydullaev  Sh.B.  Baqtriyaning  bronza  va  ilk  temir  davri 

madaniyatlari  xronologiyasi  //  O‘zbekiston  tarixi  moddiy  madaniyat  va  yozma 

manbalarda. – Tashkent: Fan, 2005. 

6. Asqarov A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi. –Toshkent.“O’ZBEKISTON”. 

2015. 670 b. 

7.Sagdullaev  A.S. Qadimgi O‘zbekiston  ilk yozma  manbalarda. O‘quv qo‘llanma. 

T.: O‘qituvchi, 1996.    

8.Sagdullaev A.S. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. O‘quv qo‘llanma. T., 2004.  

9.Sagdullaev  A.  va  boshq,  O‘zbekiston  tarixi:  davlat  va  jamiyat  taraqqiyoti. 

Toshkent. Akademiya, 2000. 

10.Eshov.B. Sivilizatsiya tizimida ilk shaharlar. – Toshkent: Zar qalam, 2004; 126 

b. 

11. Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent. 2008. 

12. Eshov B.J. O‘zbekistonda davlat va  mahalliy boshqaruv tarixi.  - T.: Yangi asr 

avlodi, 2012.-B.556. 

       Buxoro  viloyati  -(1938  yil  15  aprelda  tashkil  etilgan)  maydoni  40,3  ming 

kvadrat  kilometrni  tashkil  etadi,  axolisi  1507,6  ming  kishi.  Buxoro  viloyati 

tarkibida  11  ta  qishloq  tumani  (Buxoro,  Vobkent,  Jondor,  Kogon,  Olot,  Peshku, 

Romiton,  Shofirkon,  Qoravulbozor,  Qorako'l,  G'ijduvon),  11  ta  shaxar  (Buxoro, 

Kogon,  G'ijduvon,  G'alaosiyo,  Vobkent,  Olot,  Gazli,  Romiton,  Shofirkon, 

---

Qorako'l,  Qorovulbozor)  va  3  ta  shaxarcha  bor.  Viloyatning  markazi  Buxoro 

shaxridir. 

          Buxoro  viloyatidagi  shahar.    Zarafshon  daryosi  quyi  oqimida.  Toshkentdan 

616  km.  Mayd.  0,02  ming  km

2

.  B.  2  ta  shahar  tumani  (Fayzulla  Xo‘jaev  va 

To‘qimachilik)ga bo‘lingan. Aholisi 264 ming kishi ' (2001). 

          Buxoro    Sharqning  mashhur  qadimgi  shaharlaridan  biri.  Arxeologik 

ma’lumotlarga  ko‘ra,  Buxoroga  mil.  av.  I-ming  yillik  o‘rtalarida  asos  solingan. 

Uning nomi ilk o‘rta asr Xitoy manbalarida turlicha (An, Ansi, Ango, Buxo, Buku, 

Buxe,  Buxaer,  Buxuaer,  Buxala,  Buxu-ala,  Fuxo,  Puxuala  va  b.)  atalgan.  Bu 

atamalardan  avvalgi  uchtasi  Buxoroning  xitoycha  nomlari  bo‘lib,  qolgani  «Buxo-

ro»  so‘zining  xitoy  tilidagi    talafuzi.        O‘rta  asr  arab  manbalarida  esa  Buxoro 

Numijkat, Navmichkat, Bumichkat  (Yangi qo‘rg‘on),  Al-Madina as-sufriyya  (Mis 

shahar), Madinat at-tujjor (Savdogarlar shahri), Foxira (Faxrli shahar) kabi nomlar 

bilan tilga olingan. Buxoro atamasi sanskritcha «vixora» so‘zining turk-mo‘g‘ulcha 

shakli  —  «buxor»  («ibodatxona»)  dan  kelib  chiqqan  deb  taxmin  qilingan.  Keyingi 

tadqiqotlarda  bu  atama  sug‘diycha  «bug‘»  yoki  «bag‘»  («tangri»)  hamda  «oro» 

(«ja-mol»)  so‘zlaridan  iborat  bo‘lib,  «tangri  jamoli»  degan  ma’noni  anglatadi, 

degan  fikr  ilgari  surilmoqda.  Darhaqiqat,  Zarafshon  daryosining  quyi  oqimida 

joylashgan  Buxoro  va  uning  atrofidagi  erlar  qadimda  nihoyatda  xushmanzara  — 

hayvonot  va  o‘simlik  dunyosi  betakror,  ko‘l  va  oqar  suvlarga  boy  bo‘lib,  tarixchi 

Narshaxiynang «Buxoro tarixi» asaridagi ma’lumotlar buni tasdiqlaydi. 

            XX  asrning  70-yillaridan  boshlab,  ayniqsa  so‘nggi  yillarda  Buxoroning 

yoshini  aniqlash  va  yubileyini  o‘tkazish  maqsadida  qator  tadqiqotlar  olib  borildi. 

Bu  tadqiqotlardan  shunday  xulosa  chiqarish  mumkinki,  Zarafshonning  qo‘yi 

oqimlarida  shaharsozlikning  paydo  bo‘lishi  qabilalarning  butun  voha  bo‘ylab 

yoyilishi  bilan  bog‘liq  edi.  Hozirgi  Buxoro  viloyati  hududlariga  mil.  avv.  IV-III 

ming  yilliklardayoq  anchagina  yuqori  tosh  madaniyatiga  ega  bo‘lgan  neolit  davri 

ovchilar va baliqchilar qabilalari yoyilgan edilar. 

 

Buxoro  shahri  va  Buxoro  vohasida  olib  borilgan  arxeologik  tadqiqotlar 

natijalarini  tahlil  qilish-qadimgi  So‘g‘diyona  eneolit  va  bronza  davridan  boshlab 

bobo  dehqonlar  makoni  bo‘lganligini  ko‘rsatadi.  Ular,  avvalambor  Zarafshonning 

yuqori  oqimidagi  Sarazm  madaniyati  bilan,  qo‘yi  Zarafshondan  topilgan 

Zamonbobo  madaniyatlaridir.  Bu  madaniyat  sohiblari  Buxoro  vohasida  ilk 

shaharsozlik madaniyatining shakllanishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi hamda ilk 

temir  davriga  kelib  mana  shu  qadimiy  madaniyatlar  asosida  Buxoro  vohasida 

o‘zida  shaharsozlik  belgilarini  mujassamlashtirgan  manzilgohlar  paydo  bo‘ldi  va 

rivojlandi.  Xususan,  vohada  topib  o‘rganilgan  ko‘pgina  manzilgohlar  mustahkam 

devorlar bilan o‘ralgan bo‘lib, ularda ixtisoslashgan uy hunarmandchiligi va o‘troq 

dehqonchilik  xo‘jaligi  mavjud  edi.  Mil.  avv.  V-IV  asrlarga  kelib  esa  hozirgi 

---

Buxoro  atroflari  va  o‘rnida  shaharsozlik  madaniyati  rivojlanganligi  izlarini 

kuzatish mumkin. 

Buxoro vohasidagi Xo‘ja Bo‘ston, Konimex, Qumrabod, Arabon, Chordara, 

Quzmontepa  kabi  o‘nlab  ko‘hna  shahar  va  qishloqlar  ahamoniylar  davriga  oiddir. 

Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, ular yirik etnomadaniy viloyatning uncha 

katta bo‘lmagan tumanlari bo‘lib, bu hududlarda mil. avv. VI-IV  asrlarda umumiy 

ko‘rinishi  bir  xil  bo‘lgan  dehqonchilik  madaniyati  shakllanadi.  Topilgan 

topilmalarning nihoyatda o‘xshashligi shundan dalolat beradi. 

Keyingi  yillarda  Buxoro  shahri  va  uning  atroflarida  ko‘pgina  arxeologik 

tadqiqotlar  olib  borildi.  Bu  tadqiqotlar  natijalariga  qaraganda,  mil.  avv.  I  ming 

yillikning  o‘rtalarida  Zarafshonning  yirik  bir  irmog‘i  Buxoro  shahari  hududidan 

oqib o‘tib, uning o‘ng va chap qirg‘og‘ida shaharga asos solinadi. Yana shu narsa 

ham  aniqlandiki,  bu  davrda  ark  hududi  paxsa  devor  bilan  o‘rab  olinadi.  Buxoro 

atroflaridan  esa  bu  davrga  oid  qal’alar  va  qo‘rg‘onlar  ham  ochilganki,  ular  atrof 

qishloqlarni  tashkil  etgan.  Tadqiqotlar  tahlilidan  shunday  xulosa  chiqarish 

mumkinki,  Buxoro  vohadagi  urbanistik  jarayonlarning  markazi  bo‘libgina 

qolmasdan, geografik  nuqtai  nazardan  ham vohaning  markazida joylashib,  viloyat 

markazi vazifasini bajargan. 

2006  yilning  aprel  oyida  tadqiqotchi  B  Eshov  Nurota  tabiiy-me’moriy 

muzeyi  majmuasini  takomillishtirish,  shahar  va  uning  atrofida  joylashgan  tarixiy-

arxeologik  yodgorlikliklarda  tekshiruv  ishlari  olib  borish,  shaharlarning  yoshiga 

aniqliklar kiritish maqsadida Nurota shahri va  tumanida bo‘ldi. Avvalo, ta’kidlash 

lozimki  Ahamoniylar  davridayoq  ma’lum  bo‘lgan  er  osti  suvlarini  yuzaga 

chiqarish –koriz usulidan Nurota atroflari aholisi ham foydalangan. Nurota tumani 

hududida hozirgi kunda ham sug‘orish ishlarida bu usuldan foydalaniladi. 

 Tadqiqotchi  B  Eshov  tomonidan  Nurota  qal’asining  tuzilishi,  mudofaa 

devorlari  va  ulardagi  minoralar  (burjlar)    qisman  tadqiq  etildi.  Qal’a  devorining 

ichki  yo‘laklariga  eltuvchi  kirish  yo‘llari  (mahalliy  aholi  ularni  g‘orlar  deb 

tasavvur  qiladi)  saqlanib  qolgan.  Qal’a  devori  paxsa  asosida  xom  g‘ishtdan  qad 

ko‘targan  hamda  vaqti-vaqti  bilan  ta’mirlanib    turilgan.  Xom  g‘ishtlarning 

o‘lchamlari  So‘g‘diyonadagi  mil.avv.  VI-IV  asrlarga  oid  Uzunqir,  Erqo‘rg‘on, 

Afrosiyob  yodgorliklaridagi  g‘ishtlarga  ancha  yaqin  ekanligi  aniqlandi. 

Shuningdek  topilma  sopol  parchalari  mil.avv.V-IV  asrlar  buyumlariga  o‘xshab 

ketadi.  Nurota  shubhasiz,    mil.avv.VI-IV  asrlarda  shakllana  boshlagan  qadimgi 

shaharlardan  biridir.  Ammo,  bu  fikrimizni  to‘la  ilmiy  asoslash  uchun  tadqiqotlar 

hozircha etarli emas.