Qurilish vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

 
 
Nazorat uchun savollar 
1. Domna shlakining tarkibi qanday? 
2. Domna shlaki qayerlarda qo‘llaniladi? 
3. Shlakportlandsement tarkibi qanday? 
4. Shlakportlandsement qayerlarda qo‘llaniladi? 
5. Bugungi kunda shlakportlandsementning qanday turlari mavjud? 
 
 
 
 
 
 
 

---

179 
 
IX BOB. ORGANIK BOG‘LOVCHI MODDALAR 
9.1 Organik bog‘lovchi moddalar sinflanishi 
 
Organiq bog‘lovchilar yarim mayda zarrali materiallar bo‘lib, molekular massasi 
va tuzilishi turlicha bo‘lgan moddalar aralashmalaridan iborat. Tajriba va kuzatishlar 
shuni  ko‘rsatadiki,  organiq  bog‘lovchilar  tarkibidagi  moddalarning  molekular 
massalarining  joylashishi  normal  qonuniyatga  bo‘ysunar  ekan.  Shuning  uchun 
bog‘lovchilarning  tasnifini,  ularning  tarkibi  va  tuzilishi  orasidagi  bog‘lanish 
asoslarini o‘rganish katta ahamiyatga ega. 
Organiq bog‘lovchnlar bitum va qatronlarga bo‘linadi. 
O‘z  navbatida  bitumlar  xom  ashyoning  turiga  qarab  tabiiy  bitum,  neft  va 
slaneddan  olinadigan  bitumlarga,  qatron  esa  toshko‘mir,  torf  va  yog‘ochdan 
olinadigan qatronlarga bo‘linadi. 
Asosiy  qurilish  xossasi  va  holatiga  ko‘ra,  yo‘l  bitumlari  va  qatronlari  shartli 
ravishda quyidagi gruppalarga bo‘linadi. 
Qattiq  bitumlar  va  qatronlar  20—25  darajada  qayishqoq  va  mo‘rt  xossaga, 
180—200 darajada esa siljishlik qobiliyatiga ega bo‘ladi. 
Yopishqoq  bitumlar  va  qatronlar  20—25  darajada  yarim  qattiq  materiallar 
holida bo‘lib, yuqori plastik va kam egiluvchanlikka ega bo‘ladi. Suyuq bitumlar va 
qatronlar  20—25  darajada  yarim  suyuq  materiallar  holida  bo‘ladi,  bunday  holda 
uning tarkibida uchuvchi yengil uglevodorodlar uchraydi. Yengil uglevodorodlarning 
uchib  chiqishi-hisobiga  suyuq  bitum  va  qatronlar  qotish  imkoniyatiga  ega  bo‘lib, 
xossasiga ko‘ra yopishqoq bitum va qatronlarga yaqin. 
Bitum  va  qatron  suyuqliklari  mayda  zarralar  tuzilmasidan  iborat  bo‘lib,  suvli 
muhitda  qo‘shimcha  emulgator  va  parchalangan  bog‘lovchi  materiallardan  tashkil 
topib  tuzilmaga  barqarorlik  beradi.  O‘rtacha  haroratda  suyuqlik  oquvchanlik 
xossasiga ega bo‘lib, sovuq va iliq holatda ishlatiladi. 
Ishlab chiqarish texnologiyasiga ko‘ra bitumlar oksidlangan, qoldiq va kreking, 
qatronlar esa xaydalgan va tayyorlangan bo‘ladi. 

---

180 
 
Organiq bog‘lovchilarning asosiy xususiyatlari xom ashyolarning turiga bog‘liq. 
Shuning  uchun  bitum  va  qatronlar  uchun  ishlatiladigan  xom  ashyolar  to‘g‘risida 
qisqacha izoh berishimizga to‘g‘ri keladi. 
Tabiiy  bitumlar  qattiq,  suyuq  yoki  yopishqoq,  qora  yoki  to‘q  jigarrang 
ko‘rinishida  bo‘lib,  tabiatda  sof  holda  deyarli  uchramaydi,  asosan  cho‘kindi.  tog‘ 
jinslari,  ohaktosh  va  qumga  shimilgan  holatda  uchraydi.  Tarkibida  5  foizdan  20 
foizgacha tabiiy bitum bo‘lgan tog‘ jinslari asfaltit deb ataladi. 
Asfaltit o‘rta hisobda 25 foiz moy, 20 foiz smola va 55 foiz asfaltendan tashkil 
topgan  bo‘lib,  uning  zichligi  1,10—  1,20  gr/sm3  ,  yumshash  darajasi  145—215. 
Asfaltitlar  tarkibida  yaxshi  shimilish  xossasiga  ega  bo‘lgan  asfaltogen  kislota  va 
angidritlar bo‘ladi. 
Tabiiy  bitum  shimilgan  qum  va  qumoq  tuproqlar  kir  deb  ataladi.  Ularning 
tarkibidagi bitum miqdori tog‘ jinsining hajmiga nisbatan 10—25 foizni tashkil etadi. 
Kir  tarkibiga  qiruvchi  asfaltitlar  taxminan  35  foiz  moy,  35  foiz  smola  va  30  foiz 
asfaltenlardan iborat. 
Tabiiy suyuq bitumlar — maltalar sof holda bo‘lib, tog‘ jinslari, ko‘pincha kirlar 
tarkibida  uchraydi, maltalarning  zichligi  0,96—1,03  g/sm3  bo‘lib, 55  foiz  moy,  30 
foiz smola, 15 foiz asfaltendan iborat. Malta 76 foiz uglerod, 10 foiz vodorod, 10 foiz 
kislorod, 1 foiz oltingugurt, 1 foiz azot va 1 foiz boshqa elementlardan tarkib topgan. 
Mayda tog‘ jinslarini issiq suv yoki organiq erituvchilar bilan ishlash natijasida 
sof  tabiiy  bitum  olinadi.  Tabiiy  bitum  qizdirilganda  asta-sekin  yumshaydi, 
sovutilganda  qotadi.  Suvda  parchalanmaydi,  benzol,  xloroform,  skipidar  va  boshqa 
organiq  erituvchidarda  oson  eriydi.  Tabiiy  bitumlar  uchun  alohida  shartlar  yo‘q. 
Shuning  uchun  tabiiy  bitumlar  bitumlarga  qo‘yilgan  shartlarga  mos  bo‘lishi  kerak. 
Tog‘  jinslari  tarkibining  10  foizdan  ortig‘ini  tabiiy  bitumlar  tashkil  etgandagina 
ishlab chiqarish iqtisodiy jihatdan samarali hisoblanadi.Tabiiy bitumlar tannarxining 
yuqori  bo‘lishi  ularni  qurilishda  ishlatilishini  birmuncha  cheklaydi,  asosan  bitumli 
laklar ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. 

---

181 
 
Tabiiy  bitumlar  elektrotexnikada  zanglamaydigan  qoplamalar,  asfaltlaklar 
(asfalt  mastikalar)  hamda  boshqa  shu  turdaga  materiallar  ishlab  chiqarishda 
qo‘llaniladi.  Ular  izolatsiya  qilinadigan  inshootlar  va
-
  tosh  materiallarga  yaxshi 
yopishadi.  Buning  sababi  tabiiy  bitumlar  tarkibidagi  kislorod  va  asfaltogenlar 
miqdori neft bitumlariga nisbatan yuqori bo‘lganligidir. 
Neft bitumlari olish uchun —tashqi ko‘rinishi moysimon, rangsiz holatdan to‘q 
qora ranggacha bo‘lgan neft mahsuloti ishlatiladi. Ma’lumki, neft kimyoviy jihatdan 
murakkab  birikma  bo‘lib, har  xil  tuzilishli, organiq  kislorodlar,  azot  va  oltingugurt 
birikmalari  hamda  uglevodorodlardan  tashkil  topgan.  Neft  tarkibida  83—87  foiz 
uglerod, 12—14 foiz vodorod, 2 foizgacha kislorod, 0,2 foiz azot va 5-7 foizgacha 
oltingugurt bor. Neftning massasi 0,85 dan 0,97 g/sm
3
gacha bo‘ladi. Neft zichligiga 
ko‘ra  ikkiga  bo‘linadi:  yengil  (zichligi  0,9  g/sm
3
  dan  kichik)  va  og‘ir  (zichligi  0,9 
g/sm3 dan katta). Neft tarkibidagi uchuvchan yengil moddalarning miqdoriga qarab, 
turli haroratda (yengil 50—100 darajada, og‘ir 100 darajadan yuqori) qaynaydi. 
Neft  tarkibidagi  uglevodorod  va  smolali  birikmalarning  o‘zaro  nisbatlari 
neftning yopishqoqligini belgilaydi (smolali birikmalar qancha ko‘p bo‘lsa, neftning 
yopishqoqligi shuncha yuqori bo‘ladi). Shuningdek kimyoviy birikmalarning o‘zaro 
nisbati ulardan olingan organiq bog‘lovchilarning xususiyatlariga ta’sir qiladi. 
Neft  asosan  quyidagi  kimyoviy  uglevodorod  gruppalarga  ajratiladi:  metan 
(parafinli),  naften  (sikloparafinli)  va  benzol  (xushbo‘y).  Shu  gruppalarga  muvofiq 
neft uch turga bo‘linadi, metanli (SnN2nQ2), naftenli (SnN2n), benzolli (SnN2pQb). 
Parafin  bilan  birga  naften  yoki  xushbo‘y  uglevodorodlar  neft  tarkibida  turli 
nisbatda bo‘ladi. 
Slanetsli  bitumlar  olish  uchun  asosiy  xom  ashyo  yonuvchi  slanetslar 
hisoblanadi.  Bu  mahsulot  asosan  mineral  birikmalardan  tashkil  topganligi  bilan 
harakterlanadi.  Uning  mineral  qismi-karbonatlar  gruppasi  ohaktosh,  kvars  va 
tuproqdan  iborat.  Slanetsning  solishtirma  og‘irligi  1,3—1,7  g/sm
3
  bo‘lib,  u  och  va 
to‘q qo‘ng‘ir rangga ega. 

---

182 
 
Yonuvchi slanetslar cho‘kindi tog‘ jinslariga mansub, elementlar tarkibiga ko‘ra 
neftga  yaqin  bo‘lib  kerogendan  tashkil  topgan.  Kerogen  65—80  foiz  uglevodorod, 
8—11  foiz  vodorod,  5—12  foiz  kislorod  va  boshqa  elementlardan  iborat.  Kerogen 
organiq bog‘lovchilarda erimaydi va 200 darajadan yuqori haroratda ajralib chiqadi. 
Bu qimmatbaho mahsulot yonilg‘i sifatida har xil zararli hasharotlarni yo‘qotishda, 
slanesning kulidan mineral bog‘lovchilar tayyorlashda, chidamli qurilish materiallari 
(g‘isht,  bloklar)  ishlab  chiqarishda,  qum  ko‘chmalarini  mustahkamlashda,  paxta 
hosildorligini oshirish va hokazolarda ishlatiladi.