Kalit soʻzlar: Til, lison, til siyosati, lisoniy vaziyat, millat, milliy til, adabiy til,
mustaqillik, polivalentlik, me’yoriylik, umummajburiylik, uslubiylik, etnos.
Annotation. The linguistic situation in Uzbekistan on the event of independence, the
issues of attention to the language in our country are the basis of research. The situation
with the Uzbek language in the pre-independence period and in the years of independence
is analyzed.
Keywords: language, lison, language policy, linguistic situation, nation, national
language, literary language, independence, polyvalence, normality, universality, methodology,
ethnos.
Ma’lumki, har bir millatning milliy oʻz-oʻzini anglashida etnosni saqlab
qolishga intilish ham bor. Milliy oʻzlik va uni anglash unsuridan bexabar
millatlar XX asrning birinchi yarmida etnik fojiaga uchradi. Ammo bu fojia
sun’iy faktorlar asosida keltirib chiqarildi. «Sotsialistik», «baynalminal»
davlatning milliy siyosati shunday ediki, har bir respublikada yashagan
Til va adabiyot:
ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar
2020-yil 30-aprel
123
mahalliy millat va elatlar uchun rus tilini oʻrganish majburiy edi. Lekin rus va
rus tilida soʻzlashuvchi aholida milliy tillarni oʻrganish uchun obyektiv,
subyektiv ehtiyoj yoʻq edi. «Tillar tengligi» faqat nazariy prinsip sifatida qolib
ketib, amalda esa rus tili ishlatilgan edi. Milliy tillar taraqqiyoti imkoniyatlarini
cheklash «ruslashtirish» siyosatining bir tomoni boʻlgan.
Til boʻyicha siyosat «barcha tillar kelajakda bir tilga aylanib ketishi
lozim» degan gʻayriilmiy, notabiiy, mantiqsiz fikrga asoslangan edi. Shuning
uchun ba’zi kam sonli xalqlarning milliy tillari, milliy madaniyatlari umuman
rivojlanmagan. B.R. Karimov va Q. Mira’zamov yozganidek: «Rossiya
imperiyasida rus tili davlat tili deb e’lon qilingan va rus boʻlmagan tillarga
nisbatan shoministik ... siyosat olib borilgan... Turgʻunlik mafkurasi va
psixologiyasi hukmronlik qilgan davrda qoʻyilgan shominizm ruhidagi nazariy
hamda amaliy xatoliklar sababli, milliy tillarning qoʻllanish koʻlami va
rivojlanishi nuqtayi nazaridan tengligi va teng huquqliligi ta’minlanmadi»[6, 3].
Bunday siyosat ittifoqdosh respublikalar tillarining milliy tillariga
ikkinchi darajali til sifatida qarashni shakllantirdi. Aytish mumkinki,
milliytilning qay darajada boyligi yoki oʻsha tilda qancha aholi soʻzlashishi,
qoʻllanish doirasi masalalari deyarli hech kimni qiziqtirmas qanday yoʻl bilan
boʻlsa ham goh yashirin-goh oshkora ittifoq hududida yagana til
hukumronligini oʻrnatishga harakatlar olib borilgan.
Bu harakatlar natijasida rus tili asosiy ish yuritiladigan tilga aylangan
edi. Deyarli 150 yil qaramlik davrida oʻzbek tili ham koʻp aziyat chekdi.
Mustamlakachi ma’murlar har qanday yoʻl bilan boʻlsa ham milliy taraqqiyotni
boʻgʻishga intildilar. «Biz 50 yil tub joy aholisini taraqqiyotdan jilovladik,
maktablar va rus hayotidan chetda tutdik», deb bejiz keltirmagan edi,
Turkiston general-gubernatori A.N. Kuropatkin [8, 42]. «Oʻlkani ruslashtirish
rejasini amalga oshirishda rus tili va maktablar katta ahamiyat kasb etishi
lozim», degan edi general Rozenberg [8, 39].
Mustamlakachilikning uzoq davri davomida barcha ishlar
yuqoridagilarning rejasidek ketdi desak mubolagʻa boʻlmaydi. lekin vaqti-vaqti
124
bilan milliy ozodlik harakatlari boʻlib turgan boʻlsada, bu intilishlar osonlik
bilan bartaraf etildi. Asosan mahalliy aholi vakillari yordami bilan bu ishlar
nihoyasiga yetmay yakunlanar edi. Ammo keyinchalik bunday harakatlar avj
ola boshladi. Turkiston oʻlkasida boshlangan milliy ozodlik harakati, bu
kurashda xalqning barcha qatlamining yakdil boʻlib maydonga chiqqani
chorizmni yangicha siyosat yuritishga majbur qildi.
Rus millatiga mansub barcha koʻchirib keltirilgan mutaxassislarga tub
millat tilini oʻrganish majburiyati yuklandi. «Turkiston oʻlkasida yashovchi rus
jamoasining bolalari mahalliy tilni va yozuvni bilishlari shart. Rus-tuzem
maktablarida oʻqigan rus bolalarining oʻqituvchilar rahbarligida mahalliy
bolalar bilan birga oʻqitilishi ularning tili va yozuvini oʻrganishlarini
yengillashtiradi va bu nihoyatda foydalidir» [9, 173]. Turkistoigeneral-
gubernatorining buyrugʻida barcha chinovniklar va xizmatchilar oʻzbek tili va
yozuvini oʻrganishning bir yillik kursini tugallashlari majburiydir, deb ta’kidlab
oʻtiladi.
Ittifoqda davlat siyosati va unga mos ravishda til siyosatining botiniy
maqsadi xalqlarning tilini yaqinlashtirish niqobi ostida ruslashtirish
boʻlganidan milliy adabiy tillarni me’yoriylashtirishda olimlar hukmron
xalqtilining xususiyatini asos qilib olishga majbur boʻldi. Ushbu talabga rioya
qilmagan olimlar tahqirlandi, qattiq jazolandi.
Aslida esa, bu ittifoqdagi millatlar tilini suniy ravishda buzishga olib
kelardi. Shuningdek mustamlaka mamlakatlar aholisini rus tilida soʻzlashishga
boʻlgan chaqiriq edi. Umuman olganda, milliy xususiyatlarni hurmat qilish
prinsiplariga toʻgʻri kelmaydigan holat edi.
Adabiy til ma’lum bir hududda istiqomat qiluvchi millatlarning davlat
sifatida shakllangach, oʻsha yerda yashovchi xalqlarning eng koʻp aholisi
soʻzlashuvchi millat tilining rasmiy davlat tiliga aylantirilishi natijasida vujudga
keladi.shuningdek, asos qilib olingan til turli me’yor, qonun-qoidalarga mos
tushishi va birdek tushunarli boʻlishi bilan birga hech qaysi bir tilning ta’siri
ostida boʻlmasligi lozim. Unga majburan boshqa bir tilning qoydalari
125
singdirilmasligi darkor.Ammo ittifoq tillari bunday erkin qoidalar asosida
emas, ma’lum talablar asosida shakllantirilishi majburiy edi.
Mashxur olim A.V. Isachenkoning fikricha adabiy til xalq millat boʻlib
shakllangandan keyingina hosil boʻladi. Bunday tilning farqlovchi belgisi
toʻrtta:
Polivalentlik,
Me’yoriylik,
Umummajburiylik,
Uslubiylik [4, 149]
Polivalentlik deganda ijtimoiy hayotning barcha sohasida adabiy til
ishlatilishi nazarda tutilsa, umummajburiylik deganda jamiyatning barcha
a’zosi tomonidan adabiy til qoʻllanishining majburiyligi, adabiy til me’yorlariga
hammaning barobar rioya qilishi tushuniladi.
Shoʻro talqinchisi M. M. Guxman va uning izdoshlari adabiy tilning
xususiyatini belgilashda boshqacha yoʻl tutadi. Bu olimlar masalaga ijtimoiy-
tarixiy hamda tipologik nuqtai nazardan yondashib adabiy tilning millat boʻlib
shakllanmagan xalqlarga ham xosligini koʻrsatadi. Natijada adabiy tilning ikki
bosqich va ikki xil koʻrinishi borligi e’tirof etiladi:
Xalq, adabiytili,
Millatning adabiy tili (milliy adabiy til).
M. M. Guxmanning koʻrsatishicha adabiy tilning birinchi koʻrinishiga xos
belgi uchta:
ishlov berilganlik,
tanlanganlik,
qoidaviylik [3, 506]
Tipologik tahlilga asoslanib M. M. Guxman adabiy tilning boshqa
farqlovchi belgilari (polivalentlik va uslubiylik) ham barcha adabiy tilde yoki
bir tilning oʻzida birdaniga emas, asta-sekin shakllanaboradi deb yozadi.
Bir soʻz bilan aytganda, barcha sohalarda rus tilining roli oshirilib
boshqa millatlar tillari ikkinchi darajali tilga aylanib qolganligi hech kimga sir
126
emas. Boshqacha aytganda faylasuf jamiyatga non oʻrniga tosh berdi (V.
Moroz). Tilshunos ham ularga joʻr boʻlib ona tili darsligida rus tilini faqat
ziyolilar emas, ishchi va kolxozchilar ham sevib oʻrganmoqda. Rus tili oʻzbek
tilining oʻrnini egallab, uning ish koʻrish doirasini kamaytirayotgani yoʻq, balki
ikkinchi ona tilif unksiyasini bajarayotir [1, 14] deb yozdi.
Aslida esa ahvol tamoman boshqacha edi. Yil sayin oʻzbek tilining
qoʻllanish doirasi, ya’ni ijtimoiy vazifasi torayib bordi. Keyinchalik butunS SSR
miqyosida barcha ish rus tilida olib borila boshladi, rus tili oʻz-oʻzidan davlat
tili boʻlib qoldi.
Rus tilining tashviqoti bogʻchadan boshlandi. Ahvol shudarajaga borib
yetdiki, rus tilini bilmagan qishloqi oʻzbek dehqoni pochtadan nafaqasini ham
ololmaydigan boʻldi [10, 61].
Barcha majlis rus tilida oʻtkazilar, hujjatlar ham shu tilde toʻlgʻazilar edi.
Majlisda bor-yoʻgʻI ikki nafa rrusiyzabon kishi qatnashyapti, kelinglar oʻzbek
tilida gaplashaylik degan kishi millatchilikda ayblanardi. Hujjatlarni faqat rus
tilida rasmiylashtirish esa shovinzmga kirmas edi [11, 24]. Fan-texnika, davlat
idoralari, tibbiyot, hisob-kitob, statistika, sport, harbiy sohada toʻliq rus tili
hukmron boʻlib oʻzbek tilidan deyarli foydalanilmas edi.
Oʻzbek tilining nufuzi pasayib, nafaqat davlat ishlarida, ish yuritishda,
balk ioʻzaro muloqotda ham kam qoʻllana boshladi. 80-yillardan boshlab
ommaviy nashrlarda ushbu muammoga takror-takror murojaat qilindi, uning
yechimini toppish yoʻllari axtarildi. Nafaqat ilmiy muassasalar, boshqaruv
apparatlarida, texnikaviy, qurilish, sud lov va ma’muriy sohalarda, hatto ishlab
chiqarish sohalarida ham rus tili ish yuritish va muloqot tiliga aylangan edi.
80-yillarning oxiriga kelib milliy harakatlar kuchaydi.Oʻzbekistonda ham
oʻzbek tilining nufuzini oshirishga qaratilgan harakatlar oshib bordi. Oddiy xalq
vakillaridan tortib, ziyoli olimlargacha buning uchun kurashdilar. Ommaviy
axborot vositalari, gazeta, jurnallar orqali turli chiqishlar qilish bilan birga
koʻplab namoyishlar oʻtkazildi buning oqibatida 1989-yil 21-oktyabrda ona
127
tilimizning qonuniy hujjati yaraatilishiga erishildi. Bu orqali oʻzbek tilining
rasmiy tilga aylangani va qonuniy himoyasiga ega bolgani koʻrsatib qoʻyildi.
Til mustaqil davlatning milliy tili boʻlgach, oʻzining an’anaviy
funksiyalaridan tashqari qator(muloqot, voqelikni inikos ettirish, oʻzlikni
ifodalash va hokazo), muhim funksiyaga ham ega boʻladi – u milliy davlatchilik
belgilaridan biri sifatida yuzaga chiqadi. Tabiiyki, u shunchaki muloqot vositasi
emas, balki qonun tomonidan muhofaza qilinuvchi davlat ramzlaridan biri
sifatida qabul qilinadi.Agar millat oʻz milliy davlatchiligiga ega boʻlsa, bu
holatda u konstitutsion huquqiy darajada, qonuniy yoʻl bilan oʻzining ijtimoiy-
madaniy qadriyati sifatida milliy tilni har tomonlama rivojlantirish uchun
gʻamxoʻrlik qiladi. Oʻzbekiston ham oʻz mustaqilligiga erishgach barcha
sohalarda boʻlgani singari til masalasi rivojiga kata e’tibor qaratdi.
Istiqlolga erishganimizdan keyingi oʻn yillikda mamlakatimizning
mustaqillikka erishuvi arafasidagi, mustaqillikning dastlabki davr tahliliga oid
bir qator maqolalar[2], kitoblar[5] dunyo yuzini koʻrdi, ularda jamiyatimiz
hayotining yaxshilanishi, turli sohalardagi oʻsish e’tirof etildi.
Davlat tili – davlatning asosiy aholisi tomonidan davlat ichida umumiy
qoʻllaniluvchi tildir. U siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy hayotning barcha
sohalarida keng qoʻllaniladi. Til vositasida davlat oʻz fikrini ifodalaydi,
faoliyatini olib boradi va xalq bilan muloqotda boʻladi. Davlat tili – milliy davlat
suvereniteti belgisi. U davlat irodasini koʻrsatuvchi, harakatlarni amalga
oshishi uchun xizmat qiluvchi, davlatchilikning funksiyalovchi elementidir[7,
34].Mustaqillikka erishganimizsdan soʻng oʻzbek tili ham manashunday
jihatlarni oʻzida kasb etdi.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishish arafasida 1989 yil 21 oktyabr
sanasida “Davlat tili haqida”gi qonuni qabul qilinganligi oʻzbek tilining
dunyoda mustaqil tilga aylanishiga imkon berdi. Keyingi bosqichlarda amalga
oshirilgan ishlarning poydevorini qoʻyib oʻzbek tilini kelgusida rivojlantirish
uchun zamin yaratdi. Shuningdek, respublikamizning Asosiy qonuni –
Konstitutsiyamizning oʻzbek tilida yaratilishi uning nufuzini yanada
128
yuksaltirdi. Oʻzbek tili oʻtgan yillar davomida mamlakatimizdagi yuzdan ortiq
millat va elat vakillarini oʻzaro bogʻlaydigan mehr-oqibat tiliga
aylandi. Keyinchalik esa mamlakatimizda yozuv masalalari isloxoti oʻtkazilib,
lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini joriy etish haqida qonun qabul
qilinib oʻzbek tilining yozma koʻrinishi yangi alifboda belgilandi.shu tariqa
tilimizning ilk qonuniy himoyasi yaratildi. Bugungi kunda oʻzbek tili davlat tili
sifatida siyosiy-huquqiy, iqtisodiy-ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy hayotimizda faol
qoʻllanmoqda, xalqaro minbarlardan baralla yangramoqda. Oraliq davr
mobaynida til masalalariga e’tibor nazarimizda susaygan holga kelib qoldan
edi. Ammo soʻnggi yillarda tilimizga boʻlgan e’tibor jonlandi. Xususan, Alisher
Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universitetining
faoliyati yoʻlga qoʻyilganligi bu ishlarning amaliy misolidir. Qayd etish joizki,
ushbu universitetda oʻzbek tilining har tomonlama rivojlanish bosqichlari
taraqqiyot yoʻllari tadqiq etilmoqda. Shu oʻrinda oʻzbek tilining jahon
miqyosidagi nufuzi va kengayishi hamda tadqiqi masalalariga toʻxtalib oʻtsak.
Oʻzbek tili Amerika Qoʻshma Shtatlari, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya,
Shvetsiya, Rossiya, Ukraina, Xitoy, Yaponiya, Janubiy Koreya, Hindiston,
Turkiya, Afgʻoniston, Ozarbayjon, Tojikiston, Qozogʻiston, Turkmaniston,
Qirgʻiziston kabi davlatlarning 60 ga yaqin universitetlari va 100 dan ziyod
maktablarida oʻrganilmoqda. Oʻzbek tili va adabiyoti boʻyicha ilmiy izlanishlar
olib borayotgan chet ellik olim va tadqiqotchilar soni yil sayin koʻpaymoqda.
Dunyo boʻyichaoʻzbek tilida soʻzlashuvchilar soni ellik milionga yaqinlashgani
ham tilimizning qamrovi tobora kengayib borayotganligidan dalolat beradi.
Xulosa qilib aytganda oʻzbek tili istiqlolga erishishimizdan avvalgi
yillarda qanchalik soyada qolib, nufuzi tushib, hurmatsizlikka uchrab,
qoʻllanish doirasi pasayib ketgan boʻlsa, mustaqillik arafasida va istiqlol
yillarida qilingan amalaiy harakatlar natijasida yorugʻlikka chiqdi hamda
oʻzining asl qiyofasini eganladi. Barcha sohalarda teng qoʻllana boshladi.Qayd
etish lozimki, oʻzbek tilining bunday maqomga erishishida xalqimiz jonbozlik
koʻrsatgani etirofga loyiqdir.Soʻnggi yillarda esa, oʻzbek tilini
129
takomillashtirishga qaratilgan ishlar yanada jonlanayotganligi tilimizning
tobora nufuzi oshib borishiga xizmat qilmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |