Ergashxodjaeva Sh. Dj., Qosimova M. S

4.3-rasm. Marketing axborotlari turlari 
 
Ichki  ikkilamchi  ma’lumot  manbalariga  tashkilotda  yuritilayotgan  joriy 
buxgalteriya,  moliya  va  statistik  hisobotlarda  aks  ettiriladigan  ko‘rsatkichlar  kiradi. 
MARKETING AXBOROTI 
Ichki 
Tashqi 
Birlamchi axborot 
Ikkilamchi axborot 
Xalqaro ommaviy 
Ichki milliy ommaviy 
xususiy (har xil 
tashkilotlarni bosma 
ma’lumotlari) 

---

 
67 
Jumladan,  foyda  va  zararlar,  sotib  olish  va  sotish,  tovarlarzahiralari,  iste’molchilar 
ko‘lami va joylashuvi, narxlar hisob-kitoblar va h.k.lar. 
Boshqacha  qilib  aytganda,  tashkilot  o‘z  imkoniyatidagi  hisobotlar  va 
ma’lumotlarga  tayanib,  mustaqil  tarzda  ichki  ma’lumotlar  tizimini  ishlab  chiqadi. 
Amaliy faoliyatda mahsulotlarni natural va qiymat ulchov birliklarida sotuvchi hajmi, 
narxlarning  yil  davomida  o‘zgarishi,  xaridorlarning  joylashuv  haritasi,  tovar 
zahiralarining  o‘zgarishi  va  shu  kabi  muhim  ma’lumotlarni  tashkilot  bevosita 
o‘zining ichki hisobot tizimi asosida aniqlaydi.  
Tashqi  ikkilamchi  ma’lumotlar  tashkilot  faoliyat  yuritayotgan  yoki  yuritishi 
kutilayotgan  bozor,  mahsulot  xususidagi  mavjud  bo‘lgan  ma’lumotlarni  o‘z  ichiga 
oladi.  Ularning  tarkibi,  amaliyotda  qo‘llanilishi  turli  davlatlari  tajribasida  turlicha 
ahamiyatga  ega.  Masalan,  AQSHda  tashqi  ikkilamchi  ma’lumotlarni  umumiy 
jihatdan quyidagi guruhlarga ajratish mumkin. 
1.  Ommaviy  va  iqtisodiy  uyushmalarning  hisobotlari  va  xabarnomalari.  Ushbu 
manbalar o‘z mohiyatiga ko‘ra ikki kichik guruhga bo‘linadi. 
a) Davlat muassalarning rasmiy hisobotlari. Bular jumlasiga statistik yilnomalar, 
sharhlar  va  hokazolar  kiradi.  «AQSH  bo‘yicha  qisqacha  statistik  sharh», «Shaharlar 
va  okruglar  bo‘yicha  statistik  yo‘riqnoma»,  «Amerika  sanoati  istiqbollari» 
sharhnomasi  kabilar  shular  jumlasidandir.  «Marketing  axboroti  yo‘riqnomasi»  oylik 
maxsus  nashr  bo‘lib,  unda  marketingga  oid  barcha  xabarlarning  qisqacha  mazmuni 
bayon etiladi. 
Ushbu  turkum  manbalardan  aholining  o‘sishi,  tarkibiy  demografik  siljishlari, 
daromadlar  va  narxlarning  o‘zgarishi,  yalpi  iste’moldagi  holat,  ayrim  iste’mol 
tovarlari  taklifi,  sotuvchi,  iste’moliga  oid  xabarlar  va  boshqa  axborotlarni  olish 
mumkin. Ayrim shtatlar bo‘yicha esa o‘zgarishlar, qo‘shni shtatlar bilan kiyosiy tahlil 
ma’lumotlari ham ushbu manbalarda aks ettiriladi. 
v)  Uyushmalar  va  tashkilotlarning  hisobotlari  va  ma’lumotlari.  Har  bir  shtat 
o‘zining  mustaqil  iqtisodiy  uyushmalari  (assotsiatsiyalari,  ittifoqlariga)  ega 
bo‘lganligi  sababli,  ular  ham  mustaqil  tarzda  yillik  hisobot  va  ma’lumotlar 
tayyorlaydilar.  Masalan,  sanoat-savdo  palatalari,  maxsus  sohalar  bo‘yicha 

---

 
68 
(elektronika, sotish yo‘nalishlari bo‘yicha o‘z a’zolari uchun axborotlarni to‘pladi va 
umumlashtirdi.  «Amerika  marketing  assotsiatsiyasi»,  «Tadbirkorlikni  rivojlantirish 
byurosi», «Chakana savdo milliy assotsiatsiyasi» kabi tashkilotlar va boshqalar shular 
jumlasidandir. 
2.  Marketing  tadqiqotlari  bo‘yicha  ixtisoslashgan  institutlar  va  marketing 
xizmati ko‘rsatuvchi muassasalarning axborotlari, hisobotlari. 
Ko‘pgina  hollarda  ushbu  axborot  manbai  tijorat  axborot  manbai  ham  deb 
nomlanadi.  Masalan,  marketing  tadqiqotlari  bo‘yicha  ixtisoslashgan  institutlar: 
«Marketing  research  corporation  of  Amerika»,  «Simmons  market  research  byuro», 
«A.S.Nilsen» kabi tashkilotlarning bashoratlari, o‘z muammo yo‘nalishlari bo‘yicha 
amalga  oshirgan  tadqiqot  yakunlari,  hisobotlari.  Bunday  ma’lumotlarning  ayrimlari 
ommaviy  tarzda  barcha  qiziquvchilarga  arzonroq  ayirboshlanadi,  ayrimlari  esa 
tegishli to‘lov evaziga maxsus bajariladi va taqdim etiladi. 
Masalan,  «  Marketing  research  corporation  of  Amerika»  firmasi  oilalarning 
haftalik iste’mol mollari xaridi, iste’moli, ayrim chakana savdo korxonalari faoliyati 
xususida  axborotlar  tayyorlaydi.  «Simmons  market  research  byuro»  firmasi  esa  har 
yili televizorlar bozoridagi o‘zgarishlar, sport tovaralari, dori-darmonlarning sotuvchi 
xususidagi  axborotlarni  aholining  jinsi,  daromadi,  yoshi  bo‘yicha  tabaqalanishini 
tahliliy ma’lumotlar shaklida keltiradi. 
3. Iqtisodiy matbuot, tarmoq bo‘yicha jurnallar, ro‘znomalar va kitoblar. Ushbu 
turkum  axborot  manbai  juda  keng  bo‘lib,  undagi  tahliliy  ma’lumotlar  tegishli 
tashkilotga,  tadqiqotchilar  guruhiga  yoki  alohida  shaxsga  taalluqli  bo‘lishi  mumkin. 
AQSHda  mashhur  «Tayms»,  «Fayneshnl  tayms»  kabi  ro‘znomalar,  «Forchun», 
«Forbs», «Garvard biznes revyu», «Jornal of marketing riserch» va boshqa shu kabi 
jurnallar ommaviy matbuotda marketing tadqiqotiga oid maqolalar, hisobotlarni chop 
qiladi.  Bundan  tashqari,  marketing  tadqiqotlarining  amaliy  jihatlarini  aks  ettiruvchi 
risolalar,  kitoblar  ommaviy  matbuot  manbaidan  olinadigan  ma’lumotlarni  yanada 
boyitadi. 
4. Tashkilotlarning ommaviy tarzda chop etiladigan ma’lumotlariga yillik balans 
hisobotlari, narx varaqalari, reklama jurnallari, xaridorlar uchun yo‘riqnomalar va shu 

---

 
69 
kabilar  kiradi.  Bunday  manbalardan  o‘zaro  raqobatda  bo‘lgan  firmalar  ham  ko‘p 
foydalanadilar. Chunki, unda raqobatchi firmalarning sotish hajmi, mahsulot, xizmat 
ko‘rsatish va narx siyosati xususida zarur ma’lumotlarni olish imkoni bo‘ladi. 
Ma’lumki,  har  bir  yirik  aksionerlik  jamiyati va  o‘ta  yuqori  savdo  aylanmasiga 
ega  bo‘lgan  mas’uliyati  cheklangan  shirkatlar  yillik  hisobotlarini,  prospektlarni 
ommaviy  nashr  qiladilar.  So‘nggi  yillarda  ushbu  tashkilotlarning  umumiy  falsafasi, 
sotish  siyosati,  marketing  xizmatlari  ma’lumotlari  tabiiyki,  bunday  hisobotlarda  o‘z 
aksini  topmoqda.  Shu  sababli,  raqobatchi  tashkilot  yoki  firmaning  aksionerlari, 
xaridorlari,  mijozlari  uchun  chiqargan  prospektlari,  yo‘riqnomalari,  hisobotlari 
bevosita tadqiqot uchun manba sifatida foydalaniladi. 
Axborot  olish  manbalari  xususida  fikr  yuritilganda  faqatgina  tegishli 
mamlakatda  chop  etiladigan  axborotlargina  emas,  balki  xorijiy  matbuot,  xalqaro 
iqtisodiy-moliyaviy  tashkilotlarning  axborotlarini  ham  inobatga  olmoq  lozim. 
Masalan,  AQSHda  nashr  etiladigan  Fortune,  Forbes  kabi  jurnallarda  Evropa 
mamlakatlari  bozori  xususida  axborotlar,  undagi  o‘zgarishlar,  siljishlar  haqida  ham 
ma’lumotlar keltiriladi. Bu esa o‘z navbatida, barcha qiziquvchi va tegishli bozorga 
ishtiyoqmand kompaniyalar uchun axborot manbai bo‘lib hisoblanadi. 
Jahon  iqtisodiyoti  yanada  shakllanayotgan  va  xalqaro  munosabatlar 
takomillashayotgan sharoitda xalqaro iqtisodiy, moliyaviy tashkilotlar: Xalqaro savdo 
tashkiloti,  Jahon  banki,  Xalqaro  rivojlanish  va  rekonstruksiya  banki  va  shu  kabilar 
o‘zlarining  yillik  hisobotlarini  nashr  qiladilar.  Bunday  ma’lumotlardan  xalqaro 
bozorda  faoliyat  boshlayotgan  va  yuritayotgan  kompaniyalar  foydalanishlari 
mumkin. Masalan, tegishli bir davlatning tashqi savdo balansi, eksport-import tarkibi, 
sanoat,  qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarish  hajmi  va  h.k.  ma’lumotlar  ushbu 
manbalardan olinishi mumkin. 
Hozirgi  paytda  mustaqil  va  yangi  axborot  manbai  bo‘lib  -  elektron  ma’lumot 
banklari,  «informatsion-broker»  tarzidagi  kompyuter  vositasida  o‘tkaziladigan 
ma’lumotlar  tizimi  shakllanmoqda.  Bu  ma’lumotlar  kompyuter  vositasida 
uzatilayotgan,  to‘planayotgan  va  saqlanayotganligi  uchun  yangi  tur  deb  sanaladi  va 
yuqoridagilardan farq qiladi.  

---

 
70 
Kompyuterlar  uchun  ma’lumotlar  banki  ham  hozirda  mustaqil  bozor  sifatida 
ildam  rivojlanmoqda.  «Informatsion  broker»  tizimi  marketing  xususida  barcha 
axborotlarni yig‘ish, kompyuter ma’lumotlari bankiga kiritish va unga ehtiyoj sezgan 
tashkilotlarga  yordam  ko‘rsatish  vazifasini  bajaradi.  Ushbu  tizimlar  axborotlarni 
to‘plash  bo‘yichagina  emas,  balki  ular  bankini  yaratish,  kompyuter  dasturlariga 
kiritish  bo‘yicha  ixtisoslashgan.  Odatda  ular  kichik  tashkilotlar,  shaxslar  uyushmasi 
bilan  muntazam  aloqada  bo‘lib,  kompyuter  dasturlarining  imkoniyatlarini  oshirish, 
ko‘plab iste’molchi tashkilotlar uchun qulayliklar yaratishga qaratilgan. 
Bizning  mamlakatimizda  axborot  yig‘ish  manbalari  bir  muncha  o‘ziga  xos 
xususiyatlarga  ega.  Bu  xususiyatning  mavjudligi  eng  avvalo,  marketing  bo‘yicha 
axborot olish manbalari va ushbu soha bo‘yicha mutasaddi tashkilotlarning tashkiliy 
bo‘ysinish  xususiyatlardan  kelib  chiqadi.  O‘zgacha  jihatdan  esa,  ommaviy 
tadbirkorlikni  rivojlanish  darajasi,  korxonalar  uyushmalari,  sanoat-savdo  palatalari 
marketing  xususida  ma’lumotlarni  yig‘ish  bo‘yicha  faoliyatlarning  hozirgi  holati, 
ularni guruhlarga ajratishda alohida yondashishni talab qiladi.