Namangan davlat universiteti xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi

XIX  asrning  so’nggi  choragidagi  xalqaro  aloqalar.  XIX  asr  oxirida 
Germaniya  bilan  AQSh  zamonaviy  texnika  bilan  ta’minlanib  Fransiya  va 
Angliyadan  o’zib  ketgan  edi.  Bu  holat  jahon  bozori  uchun  kurashni 
keskinlashtirib  yubordi.  Chunonchi,  dunyoni  taqsimlash  jarayonini  tezlashtirib 
yubordi,  Buyuk  Britanya  va  Fransiya  Afrika  va  Osiyda  harbiy  ekspansiyalarini 
boshladila,  Rossiya  esa  O’rta  Osiyoni  mustamalakaga  aylantirishi  nihoyalab 
bordi. 
1881- yilda Fransiya Tunisni bosib olib u yerda o’z protektoratini o’rnatdi. 
Oqibatda  Fransiya–Italiya  munosabatlari  keskinlashdi.  Bu  esa  Uchlar  ittifoqini 
tuzilishiga olib keldi. 
Endi Afrikani “bo’lib olish“, ayniqsa keskin bo’ldi. Ingliz hukumati Kongo 
daryosining  quyilish  joyini  Angliyaga  iqisodiy  va  moliyaviy  jihatdan  qaram 
bolgan Portugaliyaga berishni istardi. Fransiya va Germaniya esa bu joyni Belgiya 
qiroli  Leopoldga  bermoqchi  edi.  O’sha  vaqtda  deyarli  butun  Kongo  havzasini 
Belgiya  bosib  olgan  edi.  1884–1885-  yildagi  Berlin  Konferensiyasida  mustaqil 
Kongo  davlatining  chegaralari  belgilandi.  XIX  asrning  70-  yillarida  ingilizlar  va 
fransuzlar  Nigeriya  va  Niger  daryosining  irmoqlarini  egallash  uchun  kurashni 
kuchaytirdilar  1884-  yilda  Angliya  bu  hududlarni  zabt  etdi.  Ular  o’rtasidagi  nizo 
1889-  yilgacha  cho’zilib,  nihoyat  bir  bitimga  kelindi.  XIX  asr  80–90-  yillarda 
Fransiya  G’arbiy  va  markaziy  Afrikada  juda  katta  mustamlaka  imperiyasini 
vujudga keltirdi. Fransiya 1886- yilda Madagaskarni ham bosib oldi. 1874- yildan 
1887-  yilgacha  o’tgan  davr  ichida  Angliya  Malayya  yarimorolidagi  davlatlar 

---

114 
ustidan protektorati o’rnatdi .Angliya bu davlatlardan juda katta foyda olardi. 80-
yillarning  boshlarida  Fransiya  Hindistonning  janubiy  qismini  bosib  olishga 
kirishdi.  1883-  yilda  Annani  egalladi,  fransuz  agressiyasi  V’etnam  xalqining 
qattiq qarshiligiga duch keldi. Xitoy ham fransuzlarga qarshi urushga kirdi, 1885-
yil  martda  Long  Song  yonida  fransuzlarga  zarba  berdi.  Lekin,  1885-  yilda 
fransuzlar  Tonkinni  bosib  olishga  erishdilar.  Bu  bilan  fransuzlar  Hindiston 
chegaralarigacha  bo’lgan  hududlarni  o’z  mustamlakalariga  aylantirdilar. 
Fransiyani Hindistonga “yaqinlashtirmaslik“ uchun 1885- yilda inglizlar Birmani 
bosib  oldilar.  Fransuz  Hindixitoyi  bilan  Britaniya  Hindistoni  o’rtasida  “oraliq” 
davlat  sifatida  Tailand  qoldi.  Keyinchalik  u  ham  ingliz-fransuz  “ta’sir  doirasi“ga 
kirdi. 
Germaniya XIX asrning 70- yillaridan mustamlakalar egallashga urinsa-da, 
Bismark  bunga  jur’at  eta  olmadi.  80-  yillarning  boshlarida  Britaniya-Fransiya, 
Fransiya-Italiya  o’rtasidagi,  70-  yillarning  ikkinchi  yarmidan  Britaniya-Rossiya 
munosabatlarining  keskilashuvi  natijasida,  Germaniya  qa’tiyatlik  bilan  o’zining 
mustamlakachilik siyosatini boshladi. 1884- yilda dastlab Janubiy G’arbiy Afrika 
yerlari, so’ngra Togo va Kamerun hududlari, 1885-yilda G’arbiy Afrika va Yangi 
Gvineyaning shimoli-sharqiy qusmlarini bosib oldi. 
1885–1887- yillarda Bolqonda vaziyat keskinlashdi. 1887- yil iyulda 1881-
yildan  amal  qilib  kelayotgan  “betaraflik“  haqidagi  Avstriya-Vengriya  va 
Germaniya-Rossiya  bitimining  muddati  tugadi.  Rossiya-Avstriya  bilan  bitim 
tuzishni  istamadi,  shuning  uchun  Rossiya-Germaniya  bitimi  tuzildi.  Bu  bitim 
“Hadiksirash bitimi“ deb nom oldi. Chunki, rus hukumati Germaniya Fransiyaga 
hujum  qilganda  betaraf  qololmaganidek,  Germaniya  ham  Rossiya  Avstriyaga 
hujum 
qilsa 
betaraf 
qolaolmas 
edi. 
Fransiya-Rossiya 
munosabatlari 
Germaniyaning  “g’ashiga“  tegar  edi.  Shu  tufayli  1887-  yilda  nemis  hukumati 
Rossiyaga  qarz  berishni  to’xtatdi.  Rus  qimmatbaho  qog’ozlari  Reyxsbank 
tomonidan  rad  etildi.  Rossiya  hukumati  Parij  bankiga  murojaat  qilib,  Berlin  rad 
etgan  va  o’ziga  kerakli  bo’lgan  pulni  oldi.  Germaniya  Rossiya  munosabatlari 
keskinlashgach,  Germaniya  Angliya  bilan  yaqinlashishga  harakat  qildi.  Biroq, 

---

115 
Angliya nemislarning ittifoqchilik haqidagi taklifini rad etdi. 1890- yilda Bismark 
iste’fo  berishga  majbur  bo’ldi.  Uning  o’rniga  hokimiyat  tepasiga  Kaprivi  keldi. 
Kaprivi 1887- yildagi bitimning mustahkamligiga ishonmadi va uni bekor qildi. 
Mustamlakalar 
egallashda, 
ayniqsa 
Tunis 
tufayli 
Italiya-Fransiya 
munosabatlari  keskinlashdi.  Tunisda  fransuz  kapitali  hukmron  edi.  Yosh  italiyan 
burjuaziyasi  bu  hukmronlikni  o’z  qo’liga  olmoqchi  edi  shunday  qilib,  Fransiya 
bilan  Italiya  o’rtasida  “boj  urushi“  boshlandi.  Bu  urush  1886-  yildan  1898-
yilgacha davom etdi.  
Germaniyanig  “Hadiksirash  bitimi“dan  voz  kechishi  Rossiya-Fransiya 
ittifoqiga turtki berdi, 1891- yildan Rossiya bilan Fransiya o’rtaida bitim tuzildi.  
1892- yilda harbiy konvensiya ishlab chiqldi. Konvensiyada qarshi kuchlar 
hujum  qilganda,  Rossiya  bilan  Fransiya  bir  vaqtning  o’zida  safarbarlik  e’lon 
qilishi lozim edi. 1893- yilda konvensiya ratifikatsiya qilindi. 
XIX  asr  oxirida  Xitoy  tufayli  kapitalistik  mamlakatlar  o’rtasida  kurash 
kuchaydi. Bunga 70- yillardayoq Tayvan orolini bosib olgan yaponlar asos solgan 
edi. 1894- yilda Yaponiya urush e’lon qilmasdan Xitoy yerlariga hujum boshladi. 
Xitoy  armiyasi  tor-mor  qilindi.  1895-  yilda  Yaponiya  hukumati  Xitoyga  sulh 
shartalrini  majburan  qaabul  qildirdi.  Simonesiki  sulhi  shartiga  ko’ra,  Tayvan 
oroli,  Tyanzisi  va  Pekinga  kirib  boradigan  dengiz  yo’lida  joylashgan  Port-Arttur 
hamda  Lyaodun  yarim  orolini Yaponiyaga berdi. Xitoyga qaram bo’lgan  Koreya 
“mustaqil”  bo’ldi.  Yaponiya  Lyaodun  va  Koreyani  bosib  olgach,  Rossiyaning 
uzoq  sharqiga  xavf  sola  boshladi.  Fransiya  Rossiyaning  ittifoqchisi  bo’lgani 
sababli yapon agressiyasiga qarshi yordam berishni va’da qildi. 
Yaponiya-Xitoy  munosabatlariga  aralashish  Uzoq  Sharqda  ta’sir  o’tkazish 
imkonini  beradi,  deb  hisoblagan  Germaniya  ham  bu  janjalga  qo’shilgan  edi. 
Rossiya,  Fransiya  va  Germaniya  Yaponiyadan  bosib  olingan  yerlardan  voz 
kechishni  talab  qildilar,  aks  holda  yapon  suvlariga  o’z  harbiy  dengiz  kuchlarini 
yuborish  bilan  po’pisa  qildilar.  Uch  davlatning  tazyiqi  ostida  Yaponiya 
chekinishiga majbur bo’ldi. Ammo Tayvanni o’zida saqlab qoldi. Lyaodun yarim 
oroli  Xitoyga  qaytarildi,  buning  evaziga  Xitoy  Yaponiyaga  to’laydigan  tovon 

---

116 
miqdori  ko’paytirildi.  Xitoyda  mablag’  yo’q  edi.  Shuning  uchun  Rossiya  bilan 
Fransiyadan  qarz  oldi.  Bu  ularga  o’z  kapitallarini  Xitoyga  kirish  imkonini  berdi. 
1896-  yilda  Rossiya-Xitoy  ittifoqi  tuzildi,  unga  ko’ra,  Yaponiya  Xitoyga  hujum 
qildudek bo’lsa, Rossiya Xitoyni himoya qilish majburiyatini oldi.  
Rossiya  hukumatining  Uzoq  Sharqda  Yaponiya  ustidan  qozongan 
diplomatik  g’alabasi  1896-  yilda  Sharqiy  Xitoy  temir  yo’lini  qurish  va 
ekspluatatsiya  qilish  imkoniyatini  berdi.  Bu  Baykal  bo’yidan  Vladivostokgacha 
boruvchi  yo’lni  Xitoy  hududidan  o’tkazish,  binobarin,  qurilishini  tezlashtirish 
imkonini  berardi.  1897-  yilda  Germaniya  Szyaochjouvan  buxtasini  bosib  oldi  va 
Xitoyni  Szyaochjouvanni  Germaniyaga  “ijaraga  berish  haqida”gi  shartnomani 
imzolashga  majbur  qildi.  Rus  hukumati  bunga  qarshilik  qildi,  lekin  Port-Arturni 
olgach, ortiqcha monelik qilmadi. 1898- yilning boshlarida Lyaodun yarimorolini 
Rossiyaga ijaraga berish haqida rus-xitoy bitimi tuzildi. 
Uzoq  Sharqda  o’zini  “xo’jayin”  hisoblagan  Britaniya  kapitali  Xitoyda 
birinchi  o’rinda  edi.  Chunki,  XIX  asrning  60-  yillarida  Gonkong-Shanxay  banki 
inglizlarning  eng  yirik  mustamlaka  banklaridan  biri  edi.  Xitoy  dengiz  bojxonasi 
ustidan  inglizlar  nazorati  o’rnatilgan  edi.  Buyuk  Britaniya  90-  yillarga  qadar 
Xitoyda zamonaviy harbiy dengiz bazasi bo’lgan yagona davlat edi.  
Britaniya  Rossiyani  Osiyo  uchun  kurashda  o’zining  asosiy  raqibi  deb 
bilardi.  1896-  yilda  Angliya  Yaponiyaga  qarshi  Germaniya,  Rossiya  va  Fransiya 
talablariga  qo’shilishdan  bosh  tortdi.  Britaniya  Yaponiya  bilan  munosabatlarini 
buzishni  istamas,  chunki  Rossiyaga  qarshi  kurashda  Yaponiyadan  foydalanishni 
nazarda tutardi.  
Ingliz  hukumati  strategik  ustunlikka  erishish  uchun  Veyxey  portini  bosib 
oldi. Temiryo’l qurilishi Rossiya bilan Fransiya ta’siriga tushib qolmasligi uchun 
inglizlar  Xitoy  hukumatidan  ko’proq  temiryo’l  konsessiyasi  olishga  intildilar. 
Janubda Hindi-Xitoy bilan qo’shni yerda temiryo’l konsessiyasini Fransiya qo’lga 
oldi.  Shandun  temir  yo’l  qurilishi  va  kon  sanoati  Germaniya  ta’sirida  edi. 
Britaniya hissasiga Xitoyning eng boy Yanszi daryosi havzasi, Gonkongga yaqin 
materikda joylashgan Kanton bilan Guandun viloyati qoldi. Xitoy xorijiy davlatlar 

---

117 
tomonidan  shu  tariqa  bo’lib  olindi.  Bu  davrda  AQSh  ham  Xitoyda  o’z  ta’sir 
doirasiga ega bo’lishni istardi. AQSh monopolistlari 90- yillarda Xitoyga bostirib 
kirishni  o’zlariga  asosiy  maqsad  qilib  oldilar.  1899-  yil  sentyabrda  AQSh  davlat 
kotibi  Xeyning  “ochiq  eshiklar  va  teng  imkoniyatlar”  siyosati  e’lon  qilindi  va 
“Xey”  doktrinasi  deb  nom  oldi.  O’zining  iqtisodiy  kuch-qudratiga  ishongan 
Amerika  kapitali  Xitoyda  barcha  raqiblarini  yengishga  umid  bog’ladi.  Bu 
AQShning  o’ziga  xos  bo’lgan  diplomatiyasi  va  mustamlakachilik  siyosatidan 
tanlangan yo’li bo’ldi. 
Xitoy  bo’linib  olinayotgan  bir  vaqtda  dunyoning  boshqa  turli  nuqtalarida 
o’ziga  hos  kurashlar  ketayotgan  edi.  Jumladan  diplomatiya  tarixida  “Fashoda 
inqirozi”  deb  nomlanuvchi  voqea  ham  huddi  shu  davrda  yuz  berdi.  Bu  inqiroz 
quyidagicha  ro’y  berdi.  1896-  yilda  Italiya  Habashistonni  bosib  olishga  kirishdi. 
Biroq  italiyaning  ekspeditsion  korpussi  Adua  yonidagi  jangda  butunlay  tormor 
qilindi. Habashiston bu kurashda o’z mustaqiligini saqlab qoldi. 
1896-  yilda  Angliya  Sudanni  bosib  olishga  kirishdi.  1898-  yilda  mahaliy 
aholining qarshiligiga qaramay Xartumni egalladi. Ingliz ekspiditsion korpussi Nil 
daryosining  yuqori  qismida,  Fashoda  qishlog’i  yaqinida  fransuz  kapitanni 
Marshan  qo’mondonligidagi  qo’shinga  duch  keldi.  Marshanning  maqsadi 
inglizlarga  Nil  daryosining  yuqori  qismini  egallashga  yo’l  qo’ymaslik  edi. 
Mrashan  bu  yerda  joylashib  olib,  Misrda  fransuzlar  ta’sirini  kuchaytirishga 
yordam  berishi  lozim  edi.  Ingliz  qo’shinlari  qo’mondoni  Kitchener  Marshanaga 
Nil  havzasidan  “ketishini”  taklif  qildi,  taklif  rad  etilsa,  urush  boshlanadi,  deb 
Fransiyaga  po’pisa  qildi.Marshan  hukumat  ko’rsatmasi  bilan  “yon  berdi”.  Tez 
orada Sudanni bosib olish tuggalandi. 
AQSh  yuqorida  Xitoy  masalasidagina  faol  tashqi  siyosat  olib 
borganliginigina  keltirdik,  bu  davrda  o’z  diplomatiyasini  o’ziga  hududiy  yaqin 
mamlakatlarga iqtisodiy ekspansiyalar  uyushtirishida  yaqqol  namoyon  bo’ldi. Bu 
AQSh  diplomatiyasining  o’zigagina  hos  bo’lgan,  va  tanlangan  yo’li  edi.  Maslan, 
Panamerkanizm  siyosatini  yuritdi  endigina  Yevropadan  mustaqil  bo’lgan  Lotin 
Amerikasi  mamlakatlariga  turli  niqoblarda  asosan  iqtisodiy  jihatdan  yorib  kirib 

---

118 
borishga  harakat  qildi  va  “Amerika  amerikaliklarniki“  deya  shior  bilan  o’z 
ekspansiyasini  amlga  oshirdi.  AQSh  Lotin  Amerikasida  hukmron  bo’lib  olish 
uchun kurashib, riyokorlik bilan "Xamma Amerika mamlakatlarining  manfaatlari 
bitta",  degan  g’oyani  targ’ib  qilib  keldi.  1889-  yilda  AQSh  Davlat  departamenti 
tashabbusi  bilan  Vashingtonda  birinchi  Panamerika  konferensiyasi  chaqirildi. 
Birinchi Panamerika konferensiyasining birdan bir aniq natijasi xalqaro “Amerika 
respublikalari  s’yezdi”  degan  assotsiatsiyasi  tuzishdan  iborat  bo’ldi.  AQShning 
G’arbiy yarim shardagi mamlakatlar ustidan tanho hukmronlik qilishga qaratilgan 
Panamerikanizm  siyosati  shu  tariqa  vujudga  keldi.  80-  yillarda  Venesuela  bilan 
Britaniya  Gvineyasi  o’rtasidagi  ziddiyat  juda  kuchayib  ketganda  AQSh  “Monro 
doktrinasi”ga  tayanib,  bu  janjalni  bartaraf  qilishda  o’zi  vositachilik  qilmoqchi 
bo’lganligini  Angliyaga  ma’lum  qildi.  1899-  yilda  Venesuela  masalasi  hal  etildi. 
Ko’p o’tmay, Samoa orollari ham qo’lga kiritildi. 
XIX asrning oxirida AQSh nihoyatda qudratli davlatga aylandi. Ispaniyaga 
qarashli  Kuba  oroli  Amerika  hukmron  doiralarining  havasini  keltirardi.  AQSh 
Ispaniyaga  qarshi  urushga  tayyorlana  boshladi.  AQSh  o’z  fuqarolarining 
manfaatini  himoya qilish bahonasi ostida 1898-  yil 15-  fevralda  Kuba sohillariga 
o’z  harbiy  kemasini  yubordi.  Bu  harbiy  kema  Gavana  reydida  turgan  joyda 
noma’lum  sababga  ko’ra  portlab  ketdi.  Natijada,  268  kishi  halok  bo’ldi,  100  ga 
yaqin  kishi  esa  yarador  bo’ldi.  AQSh  bu  qo’poruvchilikda  Ispaniyani  aybladi  va 
Kongress  1898-  yil  22-  aprelda  Ispaniyaga  qarshi  urush  harakatlarini  boshlash 
haqida  qaror  qabul  qildi.  Bu  dunyoni  qayta  bo’lib  olish  yo’lidagi  birinchi  urush 
edi. 3 oy davom etgan urushda Ispaniya yengildi va sulh so’rashga majbur bo’ldi. 
1898-  yil  10-  dekabrda  Parij  shahrida  AQSh-Ispaniya  tinchlik  shartnomasi 
imzolandi.  Unga  ko’ra,  AQSh  Puerto  Riko  va  Guam  orollariga,  Ispaniyaga  20 
mln. dollar to’lab  Filippinga ega bo’lib oldi. Gavayi orollari batamom anneksiya 
qilib  olindi.  1898-  yilda  Kuba  nomiga  mustaqillik  oldi.  Amalda  esa  AQShga 
qaram  bo’lib  qolaverdi.  Bundan  ko’rinib  turibdiki,  asr  oxiriga  kelib  o’zaro 
ixtiloflarni qurol yordamida yechishga turtki bo’ldi. 

---

119