Talabalari uchun darslik

5.Tur ichida va  turlararo  duragaylash
A) Tur ichida duragaylash seleksiya ishlarida keng qo‘llaniladi.  Chunki 
bir  tui^a  mansub  navlar  o ‘ngbaylik  bilan  chatishadilar  va  ulardan  hosil 
bo‘lgan  duragay organizmlar naslli bo‘ladi.  M adaniy o £simliklarning juda 
ko‘p  navlari  m ana  shu  usul  orqali  yaratilgan.
G ‘o ‘za,  donli,  sabzavotli,  poliz  ekinlar,  mevali  daraxt  navlarini 
ko£pchiligi  tur ichidagi  duragaylash  asosida chiqarilgan.
B)  Geografik  uzoq  forraalarni  duragaylashda  bir turga  kiruvchi,  lekin 
turli  geografik  hududlarda  chiqarilgan  individlar  o £zaro  chatishtiriladi. 
Chunonchi,  akademik S.Mirahmedov  GMirsutum turiga mansub yowoyi, 
lekin  vilt  kasalligiga  chidamli  meksikanum  g£o £zasini  madaniy  g£o £za 
S4727 navi  bilan  duragaylash  natijasida  yirik  ko£sakli  va  viitga  chidamli 
Toshkent-1,  Toshkent-2,  Toshkent-6 navlarini,  akademik  A.I.Avtonomov
G.barbadense  turiga mansub fiizorioz kasaliga chidamsiz g£o £za  navlarini 
k o £p  yillik  peruvianum   g £o £zasi  bilan  duragaylab  fuzorioz  kasaliga 
chidamli,  yirik  ko£sakli  10964,  2836,  2850,  6002  navlarini  chiqarishga 
muvaffaq  bo‘ldilar.
V)  Turlararo  duragaylash  seleksiya  ishlarida  katta  ahamiyatga  ega. 
Faqat  shu  usul  orqali  turlar  genofondini  boyitish  mumkin.  Наг  bir  tur 
q im m atli  belg ilarn i,  m asalan,  g £o £za  tola  sifatin i,  kasalliklarga, 
zararkunandalarga,  qurg£oqchilikka,  past haroratga chidamlilik belgilarini 
hosil etuvchi genlarga ega.  Biroq turlar har xil genomli bo£lganlari sababli 
o £zaro  chatishmaydilar,  chatishsalar  ham  naslli  avlod  hosil  etmaydi. 
Turlarning o £zaro chatishmasligi,  birinchi avlod duragaylarining naslsizlik 
sabablari turlichadir.  Birinchidan,  har xil xromosoma to £plamiga ega turlar 
urulansa ham biroq zigota o ‘z rivojlanishining turli bosqichlarida nobud 
bo£ladi.  Ikkinchidan, murtak rivojlansa ham u birinchi chin baig chiqquncha 
nobud  bo‘ladi.  Uchinchidan,  holatlarda  turlararo  duragaylashdan  hosil 
bo£lgan  individlar gullash  davrigacha  rivojlansa  ham  ulaming urug£chi  va 
changchilari o £zaro chatishib  nasl bermaydilar yoki ulaming nasli juda oz 
miqdorda  bo£ladi.  F,  duragaylaming  pushtli  yoki  qisman  pushtli  bo £lishi 
duragaylashda qatnashgan urug‘chi va changchi turlaming genetik jihatdan 
qay darajada yaqinligiga bog£liq.  Masalan,  g£o kzaning tetraploid  turlarida 
50%  xromosomalar  yirik  bo£lib,  ulaming  hajmi  2-3,4  Mikron,  50  foiz 
xromosomalar  mayda bo£lib  hajmlari  1,2-1,7  Mikron atrofidadir.  Shunga 
ko‘ra  yangi  dunyoning  tetraploid  turlari  ( Ghirsutum,  G.barbadense)  eski 
dunyoning  26  xromosomali  turlari  bilan  duragaylansa  Fj  duragaylar  har 
ikki turning mayda xromosomalari o £zaro kon5yugatsiyalashsalarda yangi 
dunyoning  13  yirik  xromosomasi  univalent  holatda  bo £lgani  uchun 
tetraploidlar  nasl  bermaydilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shunday  qilib  har  xil  genomga  ega  turlarni  duragaylashda  meyoz 
jarayoni  norm al  holatda  bo‘lmaydi.  Oqibatda  duragaylar  F,  da  naslsiz 
b o ‘ladi.  Shunga  qaram ay  turli  usullarni  qoMlash  tufayli  akadem ik 
S.S.K anash xromosoma to ‘plami 26 ( G.herbaceum) va 52 ta ( G.hirsutum) 
b o ‘lgan g‘o ‘zalarni  chatishtirib,  so‘ngra  olingan  duragaylami  urug‘chi va 
changchi  turlar  bilan  takroran  duragaylash  natijasida  gom m oz  kasaliga 
c h id a m li  8802  n av ini,  52  x rom osom ali  G .b a rb a d e n se   tu rin i  26 
xromosomali  G.arboreum  turi  bilan  duragaylab  bir  vaqtning  o ‘zida  ham 
gom m oz  ham   fuzarioz  kasallariga  chidamli  114-1  navini  chiqarishga 
muvaffaq  bo‘ldi.
Akademik  N. VSitsin  yowoyi  bug‘doyiq  o ‘simligini  bug‘doy  o ‘simligi 
bilan  duragaylash  tufayli  bug‘doyiqning  sovuqqa,  qurg‘oqchilikka, 
kasalliklaiga chidamlilik belgilaridan ayrimlarini o ‘zida mujassamlashtii^an