tiaytaradarayya saklari kutardi. Aleksandr sak elchilarini garovda
qoldirib, o ‘z odamlaridan bir kishini Tanais ortidagi saklar yurtiga
ayg‘oqchilik maqsadlarida yuboradi. Xuddi shu paytda Aleksandrga
Samarqanddan chopar kelib, Spitamen boshchiligida shaharda
unga qarshi qo‘zg ‘olon k o ‘tarilganligi xabarini beradi. Spitamen
Samarqandni egallab, Aleksandming u yerda qoldirilgan Famux
qo‘mondonligidagi 3000 piyoda 800 otliq qo‘shinlarini qirib
tashlaydi. Aleksandr zudlik bilan Samarqandga y o i oladi. Aleksandr
ketishi bilan X o‘jand qal’asida garovga qoldirilgan saklar bosh
ko‘taradilar va yunon qo‘shinlarini qirib tashlaydilar.
Miloddan aw algi 328-yilda Aleksandr Spitamen boshchiligida
Samarqandda ko‘tarilgan qo‘zg‘olonni shafqatsizlik bilan bostiradi
va shahami ikkinchi marta egallaydi. Diodor bergan m aium otlarga
qaraganda «Aleksandr qo‘zg‘olon ko‘targan sug‘diylami yengib,
120 ming aholini qirib yubordi», uning ikkinchi bosqichida «u
baqtriyaliklarga jazo berib, sug‘diylami qaytadan o ‘ziga bo‘ysundirdi
va joylarda qal’alar barpo etdi». Q o‘zg‘olonning uchinchi bosqichida
«qo‘zg‘olon ko‘targan sug‘diylaming to g iarg a qochib yashiringanlari
asirlikka olindi»1. Ana shu davrdan e’tiboran Aleksandr uchun
Spitamen eng asosiy va dahshatli raqibga aylandi. Tarixchi olima
1 Аскаров А. Узбекистон тарихи. - Т.: «Укитувчи» нашриёти, 1994. 189-бет.
52
VATAN TARIXI
Fozila Sulaymonova sug‘diylar qahramoni Spitamenning nomi
yunonchadir deb hisoblaydi. Uning fikricha, Spitamen sug‘diy tilida
taxminan Spenta Manyo (harakatchan yoki muqaddas m a’nosini
bildiradi) b o ‘lsa kerak1, deydi. Spitamenning tarjimayi holi va
shaxsi to ‘grisida hech qanday m a’lumotlar saqlanmagan. Uning qizi
Apamani Aleksandr o ‘z qo‘mondonlaridan biri b o ig a n Salavkaga
xotinlikka olib beradi. Buni yunon muarrixlari ham tasdiqlaydilar.
Jumladan, Plutarx Salavkaning xotini «eroniy» deydi. Bu fikmi
Strabon ham tasdiqlaydi. Arrian esa uni «baqtriyalik» deb hisoblaydi.
Xullas, qayerlik b o ig an d a ham Spitamen 0 ‘rta Osiyoning yerli
mahalliy xalq farzandidir. Salavkaiylar avlodidan b o ig a n shohlar ota
tomonidan yunon va ona tomonidan Spitamen avlodidan boiganlar.
Kvint Kursiy Rufning asarida Spitamen jismonan baquvvat,
jasur, mard va tadbirkor bir kimsa suratida tasvirlanadi. Dastlabki
paytda «Aleksandr Spitamenga katta-katta va’dalar beradi, hatto
Sug‘diyona hokimligini in’om etmoqchi b o ia d i. Spitamen esa
vatanfurushlik qilgandan ko‘ra o iim n i afzal biladi»2.
Spitamen dastlab masalaning mohiyatiga chuqur baho bera
olmasdan, Aleksandmi Turon xalqini ahamoniylar zulmidan ozod
qiluvchi xaloskor deb bilgan. Aleksandming amalda xalqqa o Ltkazgan
jabr-zulmi, qilgan yovuzliklari va shafqatsizliklarini o ‘z ko'zi bilan
ko‘rgach uning fikri keskin o ‘zgaradi. «Aleksandmoma»da ham
Aleksandming xalqqa o ‘tkazgan zulm-sitamlari quyidagi satrlarda
ifodalangan:
Ey A leksa n d r nadir xohishing,
B ayon ayla, bizga bu g 'araz ishing,
Urub tig ' devlarni sa h r aylading,
To ‘kib qonimiz, lolazor aylading.
Aleksandr Doroning yuz minglab muntazam qo‘shinlariga
qarshi kurashdan ko‘ra Spitamen boshchiligida bosh ko‘targan xalq
qasoskorlariga qarshi kurashish qiyin ekanligini tushunib yetadi.
Chunki, q o ig a tushmas Spitamen dushman kutmaganda hali u
yerda, hali bu yerda paydo b o ia r va makedoniyaliklarga ofat va
talafot keltirardi. Jumladan, Kvint Kursiy R uf Spitamen faoliyati
bilan b o g iiq quyidagi voqeiy misolni keltiradi: «Jangchilaming
1 Сулаймонова Ф. Шарк ва Fap6... - 1992. 91-бет.
2 Бойназаров Ф. Антик дунё... - 47-бет.
II bob. O 'zbekiston hududidagi eng qadim gi davlat tuzilm alari
53
chaqqonligi otlaming tezligiga mos edi. Spitamen lashkarlariga
o ‘rmonni qurshab olishni buyurdi va bir vaqtda ulami dushmanning
yon tomoniga front orqasidan olib chiqdi. Menedem har tomonlama
qurshovda qoldi... lekin uzoq vaqt qarshilik ko‘rsatdi... Bu jangda
2000 piyoda va 300 suvoriylar halok b o ‘ldilar. Bu talafotni Aleksandr
ustalik bilan hammadan yashirdi»1. Yoki makedoniyaliklaming
Zarafshon daryosidan o‘tish voqeasi ham bu borada jonli misoldir».
Arrian bunday m a’lumot beradi:
«Makedoniyaliklar daryoda
mutlaq, tartibsizlik bilan o ‘ta boshladilar. Varvarlar2 ular qo‘ygan
xatolikni sezib... har tomondan o ‘rab oladilar... ulami qayta daryoga
siqib tashlaydilar yoki o ‘q-yoy bilan otadilar... chorasiz qolgan
makedoniyaliklar daryo o ‘rtasidagi orolga chiqib oladilar. Skifiar va
Spitamen lashkarlari ulami qurshab kamondan otib tashlaydilar, bir
qismini asir oladilar, ammo keyincha ulami ham otib tashlaydilar».3
Darhaqiqat, Aleksandr qo‘shinlari juda katta talafot ko‘rib,
Sug'diyona va Baqtriyadagi qo‘zg‘olonni bostira olmagan. Unga
o ‘ziga qarashli viloyatlardan 19 ming yollanma qo‘shin yordamga
yetib kelgach, bu isyon bostirilgan. Yunon muarrixlarining asarlarida
Spitamen bilan birgalikda Aleksandrga qarshi jang qilgan skifiar,
baqtriyaliklar, massagetlaming jasorati va ulaming ajoyib urf-
odatlari va madaniyatlari haqida ham qimmatli m a’lumotlar berilgan.
Jumladan, Kvint Kursiy Rufning ta ’kidlashicha, skifiar boshqa
«varvar» xalqlardan farq qiladilar, «ulaming fikr ifodalanishlari
qo‘pol emas, madaniyati ham dumst edi». Yana u davom etib yozadi:
«Aytishlaricha, ulaming orasida donishmandlari ham bor ekan»4.
Kvint Kursiy Rufning qayd qilishicha «skiflaming, hatto nutqi ham
jozibador edi. 0 ‘zining go‘zal nutqiga, madaniyatiga ega b o ‘lgan
skiflaming o ‘sha davrlarda o ‘ziga xos adabiyoti ham bo ‘lgan».
Kvint Kursiy R uf «Aleksandr Makedonskiy tarixi» asarida
skiflaming jasurligi va mardligini ta ’riflaydi. Uning yozishicha
Aleksandr skiflaming katta bir gumhini asir oladi. «Jismoniy jihatdan
baquvvat bo‘lgan skifiardan 30 kishini o iim g a mahkum etganda, ular
o iim d an ham qo‘rqmasdan, xalq qo‘shiqlarini baralla aytib, xursand
1 Сулаймонова Ф. Шарк ва Fap6... 91-бет.
2 Qadim zamonlarda yunonlar yunon bo'lmagan boshqa xalqlami «varvarlar» - chet elliklar,
xorijiylar deb kamsitganlar.
3 Сулаймонова Ф. Шарк ва Fap6... - 91-бет.
4 Бойназаров Ф. Антик дунё... - 5 0 -5 1-бет.
54
VATAN TARIXI
b o ‘lib borardi»1, deydi u. Skiflaming mardligiga qoyil qolgan
Aleksandr asirlami o ‘limdan saqlab qolib, hibsdan ozod qiladi.
Asarda massagetlaming jasoratlari haqida ham yorqin satrlar
bor. «Massagetlar 800 nafar otliq jangchilarini qishloq yaqinidagi
o ‘rmonga yashirib qo‘yadi. Bir necha kishi poda haydab o ‘rmonga
qarab bemalol ketaveradi. Tayyor o ‘ljani qo‘ldan chiqarmaslik uchun
Attin o ‘zining 300 otliq, jangchisi bilan hech shubda qilmasdan
o ‘rmonga kirib boradi. Massagetlar Attin qo‘shiniga qo‘qqisdan
hujum qilib, ulaming hammasini qirib tashlaydi»2.
Kvint Kursiy Rufning asarida Spitamen fojiasiga sabab b o ‘lgan
xoinlar, qo‘rqoq va sotqinlarga nafrat o ‘tini sochuvchi yorqin
satrlar ham anchagina. Ana shunday sotqinlardan biri Spitamenning
xotinidir. Horib-charchagan Spitamen shirin taom va sharob ta ’sirida
qattiq uyquda yotardi. «Xotini pinxona kelib, qilichini sug‘urib
oldida, Spitamenning boshini kesib tashladi. Qonga belangan erining
kallasini bu jinoyatdan ogoh b o ‘lgan qulga keltirib beradi. So‘ngra
makedon qo‘shinlari joylashgan lagerga kelib, Aleksandrga xabar
qilishni, muhim xabar olib kelganligini, bu xabami shohga shaxsan
o ‘zi yetkazishi lozimligini aytadi. Aleksandr bu mudhish voqeadan
ogoh bo‘lib g ‘azablanadi.
Aleksandr Spitamen bilan yakkama-yakka jangda olishish
niyatida edi. U jallod xotinni lagerdan tashqariga haydab yuborishni,
unga sherik bo ‘lgan qulni yerli xalqning eng og‘ir jazosiga mahkum
etishni buyuradi. Spitamenning xotini erining boshi evaziga
Aleksandrdan katta mukofotga umidvor edi. U xor-zor bo ‘lib o ‘ladi.
« 0 ‘z eriga xiyonat qilgan xotin menga do‘st b o ‘larmidi», deydi
Aleksandr»3. Spitamenning o ‘limi haqida Arrian boshqacharoq
rivoyatni keltiradi. Uning yozishicha «Skif-massagetlar yengil-
ganlaridan so‘ng o ‘zlari bilan birga ittifoq bo‘lib dushmanga
qarshi jang qilgan baqtriyaliklar va sug‘dlar yuklarini talaydilar va
qochadilar. Spitamen ham ular bilan birga ketadi. Ularga «Aleksandr
dashtga hujum boshlar emish», degan xabar yetgach, Spitamenning
boshini tanasidan judo qilib shohga yuboradilar va shu yo‘sinda
Aleksandming hujumini oldini olmoqchi bo‘ladilar».
Tarixiy yozma manbalarda katta sovg‘a-salomlar bilan do‘stlik
1 Бойназаров Ф. Антик дунё... 54-bet.
2 O 'sha asar, 55-bet.
3 0 ‘sha asar, 57-бет.
II bob. 0 ‘zbekiston hududidagi eng qadim gi davlat tuzilm alari
55
aloqalarini o ‘matish maqsadida Xorazm shohi 1500 otliq suvoriylar
bilan Aleksandr oldiga bosh egib kelganligi yoziladi. Jumladan,
«Aleksandmoma»da Xorazmshoh
«Feruzbax va Jamshidshoh
o ‘z askarlari bilan yordamga» kelgani ta ’kidlanadi. Arrian esa
«Xorazmliklar shohi Farasman Aleksandrga bosh egib keldi», deydi.
Strabon b o ‘lsa «...massaget va saklarga attasiy va xorazmiylar
ham kiradilar, Spitamen u yerga qochib ketgan... Aleksandrga
bo‘ysunmagan», deydi. F. Sulaymonovaning «Sharq va G ‘arb»
asarida esa «Xorazmiylar shohi Farasman ham yurishda ittifoq etish
uchun Aleksandrga suvoriylar otryadini olib keldi», deyiladi.
Aslida Xorazm hukmdori o ‘zining donishmandligi va uzoqni
ko‘ra bilganligi tufayli mamlakat mustaqilligini saqlab qola oldi.
U vaziyatni to‘g ‘ri baholay oldi va Samarqandga — Aleksandr
huzuriga keldi. Farasman mazkur uchrashuv chog‘ida harbiy ittifoq
tuzib, Qora dengiz tomon yurishni taklif etadi. Sug‘dlik Spitamen
qo‘zg‘olonini bostirish bilan band Aleksandr «Farasmanga tashakkur
aytib, u bilan do‘stlik ittifoqini tuzadi». Shu bilan birga hozir Pontiga
(ya’ni Qora dengizga — R.Sh. Sh.K.) yurish vaqti emas», deb aytadi.
Aleksandr ishonchini oqlagan Farasman yunonliklaming keyingi
harbiy rejasi hind zaminiga yurish ekanligini ham bilib oladi. Uzoqni
ko‘ra bilgan Farasman shu tariqa mintaqadagi yagona barqaror
yer — Xorazm daxlsizligini saqlab qoladi, hamda Aleksandming
kelgusi rejalaridan voqif b o iib oladi. Farasmanning Aleksandr
bilan ittifoqi strategiya nuqtayi nazaridan amalga oshirilgan siyosiy
qadam ekanligini shundan ham aniq k o ‘rish mumkinki, bir yil o ‘tar-
o ‘tmas miloddan aw algi 328-yili u yunonliklar tazyiqidan qochishga
majbur b o ig a n Spitamenga Xorazmdan boshpana beradi (Strabon.
miloddan aw alg i 1-asr — milodiy 1-asr). Fikrimizcha, Xorazm
hukmdorining Aleksandming ashaddiy dushmani Spitamenni qabul
qilishi nafaqat uning vatandoshlik hissidan, balki Aleksandming
ahvolidan boxabarligi hamda m a iu m m a’noda, kezi kelganda
o ‘z imkoniyatlariga ishonganligidan hamdir. Zero, Xorazm bu
zamonda janubi-sharqda o ‘z ta ’sirini yo ‘qotgan b o isa-d a shimoliy
g ‘arbda Qora dengiz — Azov bo‘ylarigacha b o ig a n yerlardagi
mavqeyi saqlanib qolgandi. Xullas, Spitamen boshchiligidagi
xalq qasoskorlari harakati o ik a xalqlari orasida mustahkam birlik
hamkorlik va ittifoqning boim aganligi, dushman tomoniga o ‘tgan
b a ’zi qo‘rqoq va xoinlaming sotqinligi tufayli m agiubiyatga uchradi.
56
VATAN TARIXI
Ammo Spitamenni bartaraf etish, Baqtriya va Sug‘diyonani egallash
Aleksandr uchun oson kechmadi.
M akedon qo‘shinlarining yengilmasligi haqidagi afsonalar
0 ‘rta Osiyoda chippakka chiqdi. Aleksandr askarlari Baqtriya,
sug‘diyonalik va skiflardan bir necha marta yengildilar, juda
ko‘plab makedon qo‘shinlari janglar davomida qirib tashlandi.
Birgina Politimet (Zarafshon) daryosi b o ‘yidagi janglarda makedon
qo‘shinlari ikki marta talafot ko‘rdi. Aleksandming shaxsiy hayoti
ham Sug‘diyonada juda og‘ir kechdi. Ayniqsa, Kiropil shahrini
egallash paytida boshi va b o ‘ynidan yaralanib, ko‘p azob tortdi.
Yana buning ustiga lashkarboshisi Karan boshliq qo1 shinning qirib
tashlanishi, skiflaming tinimsiz qilayotgan hujumlari Aleksandming
mhiy kasallanishiga sabab b o ‘ldi, uning xotirasi ancha zaiflashdi,
asablari ishdan chiqdi. Natijada u o ‘ziga eng yaqin b o ig a n
sarkardasi Klitni achchiq ustida o ‘z q o ii bilan o id irib qo‘ydi.
Klit Dronidning qizi Lanikaning ukasi b o ig an .
Lanika
Aleksandmi tarbiyalab voyaga yetkazgan, unga ko‘krak suti bergan
ayol edi. Aleksandr o ‘zi qilib qo‘ygan fojiani ko‘tara olmasdan mhiy
azobga tushadi. Lanika oldida o ‘zini gunohkor his qiladi. Uch kecha-
yu kunduz hech narsa yemasdan, ichmasdan, tashqariga chiqmasdan
xonani ichidan berkitib yotib oladi. Ha, Aleksandmi mhiy tushkunlik
ezayotgan edi.
Aleksandmi bunday mhiy tushkunlikka uchrashiga sabab 0 ‘rta
Osiyoning erksevar va ozodlikka intiluvchi mard va jasur xalqlarining
kelgindi dushmanlarga qarshi mardonavor kurashlari edi. Chunki
Aleksandr mahalliy xalqqa o g ir zulm o ‘tkazdi, qanchadan qancha
shaharlar vayron qilindi, yuz minglab yerli xalq qullarga aylantirildi,
dunyo bozorlarida sotildi, qanchasi qirib tashlandi, behisob moddiy
boyliklar talon-taroj qilindi, yerlar suv o ‘miga qon ichdi, turar joylar,
bog‘-u b o ‘stonlar yondirildi, ulaming kuli k o ‘kka sovurildi.
Bulaming hammasi o ikan in g istiqboldagi rivoji va taraqqiyotini
necha o ‘n yillar orqaga surib yubordi. Erksevar va hurriyatparvar,
insonniy g ‘ururi yuksak va m ag‘m r ajdodlarimiz dushmanga
bo‘yin egmadilar, ulaming qarshiligi borgan sari kuchaydi va ular
dushmandan qonli qasos oldilar. Buni tushungan ayyor va tadbirkor
Aleksandr endi hiylakorlik va ustamonlik y o iig a o ‘tdi.
Aleksandr mahalliy xalq vakillari, birinchi navbatda, hukmdor
oqsoqollar va rahbarlar bilan umumiy til topish, ularga yaqinlashish
II bob. 0 ‘zbekiston hududidagi eng qadimgi davlat tuzilm alari
57
y o ‘llarini izlay boshladi. U miloddan aw alg i 327-yilni Nautakda
o ‘tkazib, bahorda Nautakka yaqin b o ig a n Sug‘d qal’asini egallaydi.
T o g ia r orasida joylashgan bu shahaming hokimi Aksiart edi. Yunon
muarrixlarining m aium otlariga qaraganda Aleksandr Aksiart bilan
yaqinlashgach Baqtriya va Sug‘diyona tog‘lari orasida joylashgan
4 ta qal’ani: Sug‘d, Sizimirta, Arimaza va Xorienni egallaydi. Gap
shundaki, Aleksandr Baqtriya zodagoni Oksiartning go‘zal qizi
Roksana (Raxshona, Ravshanak)ga uylanadi va uni malika deb
e io n qiladi. Plutapx bergan m aium otlarga qaraganda «Roksana
Aleksandming xayoli, orzusidagi qiz edi». Arrianning yozishicha:
«Jangchilar Doroning xotinidan keyin Osiyoda bunday go‘zalni
uchratmaganliklarini aytib, Roksananing husni jamoliga maqtov
so‘zlar aytishadi.
Aleksandr Roksanani asir ushlab turmasdan, uni o ‘ziga faxriy
xotinlikka oladi. Aksiart qizi Roksanaga Aleksandming oshiq b o iib
qolganini eshitib, behad xursand b o ia d i va Aleksandming huzuriga
keladi. Aleksandr uni o‘z faxriy kishisi sifatida qabul qiladi»1.
Tarixiy manbalaming guvohlik berishicha Aleksandr Roksa
na tufayli Oksiartning barcha gunohlarini kechiradi va uni Baqtriya
satrapi etib tayinlaydi. Bu voqeani eshitgan Xorien Aleksandrga
jangsiz taslim b o ia d i (qal’ani yunon-makedonlar uning nomi
bilan atashgan) va o ‘z qal’asiga hokim b o iib oladi. Ana shu tariqa
Aleksandr boshqa qal’alami ham birin-ketin egallay boshlaydi.
Plutarx Aleksandming yerli xalq urf-odatlari va madaniyatiga katta
hurmat bilan qaraganligini alohida ta ’kidlaydi. «Hatto, — deydi
u,— varvarlaming milliy kiyimlarini kiyib yurishni o ‘ziga m a’qul
ko‘radi... hatto shoh makedon jangchilariga ham yerli xalqning urf-
odatlarini o ‘rganishni ta’kidlaydi».2
Zikr qilingan manbada ta ’kidlanishicha, Aleksandr «varvar»-
laming (ya’ni yerli xalqlaming — R.Sh. Sh.K.) kiyimlarini dastlab
ulaming vakillari bilan uchrashganda, ulaming uylariga tashrif
buyurganda, ahyon-ahyonda kiygan b o isa , keyinchalik u butunlay
«varvarchasiga» kiyinib yurishga ko‘nikib qoladi. Aleksandming
yerli mahalliy xalqqa nisbatan bunday «odilona» va «insoniy»
munosabatda b o iish i aholi m a iu m bir qismining, asosan yuqori
tabaqa vakillarining Aleksandr tomoniga o ‘tishiga sabab b o id i. Xalq
rahbarsiz qoldi.
1 Бойназаров Ф. Антик дунё... 66, 103-бетлар.
2 O 'sha asar, 64-bet.
58
V A TA N T A R IX I
Aleksandr qalbining to ‘ridagi yashirin va pinxona istak va tilak
ham aynan shu edi. Bu hoi uning Baqtriya va Sug‘diyona xalqlari
ustidan to ‘la hukmronlik o ‘matilishiga imkoniyat yaratdi. Aleksandr
miloddan aw alg i 327-yilda 0 ‘rta Osiyoni o ‘ziga bo ‘ysundirib,
mahalliy aslzodalardan bo‘lgan Oropiyani Sug‘d podsholigiga tayin
laydi va Hindikush orqali Hindiston sari otlanadi. Hindistonni ham
o ‘ziga tobe etgan Aleksandr 324-yilda yana 0 ‘rta Osiyoga qaytadi.
Shu yili Suzda Aleksandr katta ommaviy to‘y uyushtiradi. Uning
askarlaridan 10 ming jangchi, shu jumladan, shohga yaqin bo‘lgan
Gefestion, Krater, Ptolemey, Salavka, Evmen, Perdikka va boshqalar
sharq ayollariga uylanadilar. Aleksandming o ‘zi malika Roksana
ustiga sharq odatiga k o ‘ra Doroning katta qizini xotinlikka oladi.
Shoh kuyov-kelinlarga katta tortiqlar va sovg‘a-salomlar beradi.
Aleksandming 0 ‘rta Osiyodagi xatti-harakatlari, uning bu
yerda
yurgizayotgan
siyosati
yunon-makedon
lashkarlarining
m a’lum bir qismiga yoqmaydi. Ular, Aleksandming sharq xalqlari
vakillarini yunon va makedonlar, shoh yaqinlari — g etay rlar
darajasiga ko‘tarishidan norozi lashkarlar Tigr sohilidaga Opis
degan shaharda isyon ko‘taradilar. Aleksandming buyrug‘iga
bo‘ysunmaydilar. G ‘azablangan Aleksandr 323-yilda 13 jangchini
jazolaydi. F.Sulaymonova asarida ta’kidlanishicha Baqtriya va
Sug‘diyonaga ko‘chirib keltirilgan 10 ming faxriylar o ‘z vatanlariga
qaytadilar.
Biroq
lashkatboshi
Perdikka
ulaming
barchasini
qurolsizlantiradi va mol-mulklarini sodiq askarlarga b o ‘lib beradi.
Endilikda Aleksandr qo‘shinlarining ko‘pchiligini eroniylar, 0 ‘rta
Osiyo xalqlari vakillari— «varvarlar» tashkil qilar edilar. Aleksandr
miloddan aw alg i 323-yilda o ‘z davlatining yangi poytaxti —
Mesopotamiyaning Bobil shahrida vafot etadi. Shunday qilib,
makedoniyalik makedoniaylik Aleksandr olib borgan bosqinchilik
va talonchilik urushlari oqibatida 0 ‘rta Osiyoda Ahamoniylar zulmi
yunon-makedon istilochilari zulmi bilan almashdi. Bu zulmdan
qutulish uchun Sug‘diyona xalqlariga 150-yil, Baqtriya xalqlariga
esa 180 yil kerak b o ‘ldi.
Aleksandmi 0 ‘rta Osiyo xalqlarining do‘sti, adolatparvar, ilm-
m a’rifat va madaniyatni yoyuvchi shahonshoh sifatida ta ’riflaydilar.
Plutarxning yozishicha: «Aleksandr Sharq xalqlari vakillarini
yunon madaniyatidan bahramand qilishga...» uringan ekan. Hatto
0 ‘rta Osiyoda bo‘lganida «...yerli aristokratlaming 30 ming o ‘g ‘il
farzandini tanlab olib, ularga yunon tilini o ‘rgatib, grek madaniyati
II bob. 0 ‘zbekiston hududidagi eng qadim gi davlat tuzilm alari
59
ilmidan ta iim berishni»1 buyurgan ekan. Albatta yunonistonlik
muarrixlaming bu tutgan y o ‘llarini tushunmoq kerak. Ular nima
bo ‘lganda ham 0 ‘rta Osiyoni zabt etgan, uni asoratga solgan fotih
makedoniaylik Aleksandr avlodidirlar. Zero, ular o ‘z davlatlarining,
o ‘z vatandoshlari bosqinchi Aleksandming qonli yurishlarini
oqlashga, uni ijobiy tomondan ko‘rsatishga harakat qilishlari tabiiy
ekanligini fahm etsa b oiad i.
To‘g ‘ri, Aleksandr 0 ‘rta Osiyo hududlarida ham shaharlar barpo
etgan. Jumladan, Yustin «Pompey Trog epitomi» asarida Aleksandr
Baqtriya va Sug‘diyonada 7 shahar qurdirganligini yozadi. Shulardan
biri Sirdaryo sohilida
17
kunda qurib bitkazilgan qal’a «Aleksandriya
Esxata», y a ’ni olisdag‘i Aleksandriya edi. Bu shahar X o‘jand bilan
Bekobod o ralig i (taxminan Farhod GESi)da joylashgan edi. Bu
qal’a shaharlami Aleksandr nega qurdi? U bu shaharlarda grek-
makedon qo‘shinlarini joylashtirib, kelgusi joylam i zabt etishda
bu shaharlardan plastdarm sifatida foydalangan edi. Shu sababdan
Aleksandr «Aleksandriya Esxata»ni tezda barpo etib, bu yerdan
saklar ustiga yurish boshlagan. Bundan tashqari Aleksandming 0 ‘rta
Osiyoda olib borgan yaratuvchilik faoliyatiga qaraganda, uning
vayron etuvchilik, buzg‘unchilik faoliyati o ‘n chandon ortiqroq va
ko‘proq b o ig a n , behisob shahar va qishloqlami vayron etgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |