Referat mavzu: Grafika va Orfogafiya Tayyorladi: Islomova Sh

O'zbek orfografiyasining tamoyillari

 

Tamoyil (prinsip) – lotincha boshlanish demakdir. Imloviy 

tamoyillar yozuvning poydevoridir. Orfografiyaning uchta asosiy 

tamoyili bor: 1) fonetik tamoyil; 2) morfologik tamoyil; 3) tarixiy-

an'anaviy tamoyil. Bulardan tashqari, 4) differensial tamoyil va 

5) grafik yoki etimologik tamoyillar ham mavjud. Lekin keyingi 

ikkalasi asosiy rol o'ynamaydi. O'zbek orfografiyasidagi mazkur 

tamoyillar o'zaro bog'liq holda ish ko'radi. Yozuvda xilma-xillikka 

yo'l qo'ymaslik uchun bularga qat'iy rioya qilinadi. 

 

Fonetik tamoyil

 

So'z tarkibidagi nutq tovushlarining aytilishi va eshitilishiga ko'ra 

yozilishi fonetik tamoyilga xos. Bunga ko'ra so'zlar 

adabiy 

talaffuzda qanday aytilsa

, shunday yoziladi. 

Masalan, ong o'zagidan la affiksi bilan yasalgan so'z ongla emas, 

angla shaklida yoziladi, ya'ni o'zakdagi o o'rniga a talaffuz 

---

qilinarkan, xuddi shunday yoziladi. Ishla negizidan 

yasalgan ishlovchi so'zida a o'rniga o yoziladi. (tara – 

taroq so'zlarida ham shunday). Shuning-dek, 

ruscha счёт, счётка so'zlari ham eshitilishiga ko'ra cho't, 

cho'tka tarzida yoziladi. 

Fonetik tamoyil orfografiyani jonli talaffuzga yaqinlashtiradi. 

Yozuv va talaffuzda ma'lum darajada umumiylik saqlanadi. 

Nutqimizda tushdi so'zi tushti, tushgan so'zi tushkan tarzida talaffuz 

qilinadi. Ba'zan so'z oxirida bir undosh tushirilib aytiladiki 

(Samarqan, xursan, pas kabi), bu so'zlar talaffuzdan boshqacharoq 

yoki to'liq yoziladi. Bu holat fonetik tamoyil orfografiyaning yagona 

tamoyili bo'la olmasligini ko'rsatadi. 

Xuddi shuningdek, alifbodagi kamchiliklar tufayli unlilar qattiq va 

yumshoq talaffuz qilinishidan qat'iy nazar, bir xilda yoziladi: biz, tiz, 

qiz, qish, ko'l, ko'z, qo'y, qo'zi, qalb, ona, qur, bur, tur, o'r, ur kabi.