Buxoro davlat universiteti filologiya fakulteti

                Amir  Xusrav  qasidasida  ham  shu  g`oyalarni  uchratish 
mumkin.  Ammo  unda  bu  g`oyalar  talqini  o`zgacharoq,  shoh  va 
darvesh  munosabati  ham  boshqa  tarzda  ifodalangan.  Amir 
Xusravning  butun  ijodida  bo`lganiday,  ―Mir`otus  safo‖  qasidasida 
ham  jo`shqin  hissiyot,  qalb  harorati  sezilib  turadi.  Amir  Xusrav 
qasidasining  hajman  kattaligi  darveshlik  rutbasiga  yetishishning 
qiyinchiligini  bayon  etish  alohida  e`tabor  berganidan  hosil  bo`lgan. 
Masalan,  u  mol-dunyo  va  faqirlik,  saxiylik  va  baxillik,  shoh  va 
darvesh qiyosiga 71 bayt bag`ishlagan. 
  II.03. “Sittai zaruriya”: ma’rifat tili bila haqiqat        
          Qasidada  darveshlik  iste`dodi  alohida  istedod  ekanini,  har 
qanday  ustoz  ham  ustoz  sanalmasligi,  har  qanday  shogird—murid 
ham  bu  nomga  loyiq  emasligi  bayon  etilgandan  keyin  bunday 
iste`dodning  birinchi  sharti  tashqi  suratlar,  shakl-naqshlarga  mahliyo 
bo`lmay, mohiyat—ma`noni idrok etish muhim, degan falsafiy g`oya 
olg`a suriladi. To`ti ko`zguda o`zini ko`rib, shu suratga oshiq bo`ladi. 
Ko`p odamlar ham xuddi shunday: ular o`zlariga, o`z suratlari, dunyo 
suratlariga  mahliyodirlar.  Haqiqat  nima  ekanini  anglab  yetmaydilar. 
Holbuki,  o`zlikni  anglash  aynan  insonning  ilohiy  mohiyatini 
anglashdir. ―O`zingga o`zing shunday arzimas, haqir ko`ringinki, toki 
ko`zguda  o`zingni  ko`rganingda  o`zingni  topolmay  qolsang‖,  deydi 
shoir. Ma`nosi: sen o`zingni unutmasang, o`zingdan voz kechmasang, 
Ollohni topolmaysan, Unga yetisholmaysan. O`z surati, dunyo bilan, 
zohiriy narsalar bilan mast-u behud bo`lganlar darvesh bo`la olmaydi. 
So`fiy  nainki  bu  dunyo,  balki  u  dunyo  xayolidan  ham  voz  kechishi 
lozim.  ―Xoslar  dilida  xayol  sig`masligi  kerak,  chunki  oftob  nuri 
oinaga  tushsa,  u  ko`rinmay  ketadi.‖  Shu  tarzda  Amir  Xusrav 
darveshlikni  topish  uchun,  aqliy  o`lchovlar,  dunyoviy  o`lchovlardan 
qutulib,  ruhiy  parvozga  shaylanish,  ―Semurg`  kabi  qanot  qoqib 
uchishni, Jabroil maqomidan o`tishni‖ tavsiya etadi. 

---

 
67 
 
     Shoir  insoniy  nuqsonlarni  qattiq  tanqid  ostiga  oladi,  odamlarning 
qorin  g`amida  o`zini  o`tga-cho`qqa  urishini  tubanlashish  deb 
baholaydi.  Darvesh  ochlikka,  yo`qchilikka  chidashi  kerak.  Ana  shu 
o`rinda Xusrav shohlarni dunyoga berilish timsoli deb, darvesh axloqi 
bilan  shoh  axloqini  qarama-qarshi  qo`yadi.  Shohga  yalinma,  uning 
oldiga non deb borma, bu eng past ish deydi u. 
Zihi gumrohii xoja, ki seri jo`yad az sulton, 
Ki gar olam shavat luqma nagardat ser sultonash[29,262]. 
     (Sultondan  qorin  to`yg`azishni  istash  darveshning  gumrohligidir. 
Axir  agar  olam  yegulik—luqma  bo`lib  qolsa  ham  sulton  to`ymaydi-
ku!)  Shohlar  ne`mati—harom.  ―Sen  sulton  dasturxonida  qayla 
vaqovurdoq deb o`ylagan narsalar aslida mazlum, bechoralarning yuz 
pora  qilingan  va  pishirilgan  dillaridir‖,  deb  yozadi  Xusrav.  Chunki 
podsho  zulm  qilmay,  hukmronlik  qilolmaydi,  chunki  u  dunyo  ishqi, 
taxt-u toj ishqi biln o`rtangan, shunga giriftor shaxs. Podsho tojidagi 
la`l-u  durlar  uning  a`yonlari  miskinlar  ko`zidan  oqizgan  qon 
tomchilaridir,  shohning  o`zi  esa  ―Dunyo  o`laksasi  ustida  turgan 
o`laksaxo`rdir‖.  So`ngra  Amir  Xusrav  dunyoning  bebaqoligi,  falak 
zulmi,  ilmiy-aqliy  mushohadaning  ojizligi,  Aflotun,  Ibn  Sinolar  ilmi 
kishini  Xudoga  olib  borolmasligi  haqida  yozgan.  Faqat  Faqr  nuri 
bilan porlagan qalbgina Haqqa va Haqiqatga olib boradi. 
     Ko`rinadiki, Amir Xusrav asarida tanqidiy ruh kuchli, u darveshlik 
va  shohlikni  o`zaro  zid  qo`yib,  ular  orasida  ulkan  jarlikni  ko`radi. 
Biroq unda tabiatni ―aybdor‖ qilish yo`q.  
     Abdurahmon  Jomiy  Xoqoniy  va  Xusrav  an`anasini  davom 
ettirib,  dastlabki  baytlarida  har  qanday  odamda  shogird  bo`lish 
qobiliyati  bor,  deb  o`ylash  xato  ekanini  ta`kidlab,  daf’`atan  Faqr 
ta`rifiga o`tadi va bunga 35 baytni bag`ishlaydi.