1. Tarmoq orqali taqdim etiladigan xizmatlar nimalar kiradi?

Ware NT Server va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Bunday 

---

operatsion  tizim  kompyuter  ishini  ishonchli  va  samarali  qilib  amalga 

oshiradi. 

 

3.

 

Qo‘riqlanayotgan  obyektlarning  holatini  markazlashtirilgan  holda  nazoratini 

tashkillashtirishda  birinchi  navbatda  simli  yoki  radiokanalli  xabarlarni  uzatish 

tizimlarini  ishga  solish  vazifasi  ta’minlanadi.  Abonentlar  sonining  kattaligi  ko‘p 

kanalli  tizimlarni  yaratishni  talab  qiladi.  Bunday  tizimlarni  ikkita  birlashtirish 

usullari bilan amalga oshirish mumkin, ya’ni markazlashtirish yoki avtonom usul 

bilan.  Birinchisida  (1-rasm)  abonentlar  orasidagi  hodisalar  (obyektning  holati 

haqida)  haqidagi  axborotlar  bilan  almashinish,  Markaziy  stansiya  (MS)  orqali 

amalga oshiriladi. O‘z navbatida, bunday axborotlarni markaziy stansiyalararo ham 

almashinish  mumkin  (misol  uchun  axborotni  uzoq  masofaga  uzatish  kerak 

bo‘lganda). Axborotlar bilan almashinish bitta zonaning ichida bo‘lsa, odatda bitta 

Markaziy stansiya (MS) yetarli bo‘lib, ular ko‘p kanalli markazlashtirilgan radial 

tizimlar (KKMRT) deb yuritiladi. Unga misol tariqasida shahar telefon tarmoqlari 

va qator radioaloqali tizimlarni olish mumkin. Abonentlar orasida bevosita axborot 

almashinishni ta’minlaydigan tizimlar, avtonom tizimlar deb aytiladi (1, b-rasm). 5 

Ko‘p kanalli markazlashtirilgan radial tizimlar ko‘p abonentlar oralig‘ida samarali 

axborot  almashinish  imkoniyatini  beradi.  Ammo  shu  bilan  birga  ularni  ancha 

zaiflashtiradi,  chunki  KKMRTning  ishdan  chiqishi,  butun  tizimni  ham  ishdan 

chiqaradi.  Odatda  har  bir  axborotni  uzatish  tizimiga  alohida  aloqa  kanali  yoki 

tegishli  chastota  oralig‘i  ajratiladi.  Abonentlar  tomonidan  umumiy  chastotalar 

oralig‘ida  ishlash,  zichlashtirish  (signallarning  spektrlarini  umumiy  chastota 

oralig‘iga  joylashtirish)  va  ajratish  (abonent  signallarini  ajratish)  usullari  bilan 

belgilanadi.  Shuni  aytish  joizki,  zichlashtirish  usuli  ajratish  usulini  belgilaydi  va 

aksincha. 1-rasm. Ko‘p kanalli tizimlar Turli abonentlar axborotlarini ajratishning 

uch  xil  usuli  mavjud  bo‘lib,  ular  quyidagilardan  iborat:  1)  chastotali  ajratish;  2) 

vaqtli ajratish; 3) kodli ajratish. Chastota bo‘yicha ajratish usulida har bir abonentga 

alohida chastota oralig‘i ajratilib, bunda signallarning o‘tqazish chastota oraliqlari 

bir-birini  yopib  qo‘ymaydi,  lekin  signallarning  o‘zi  bir  vaqtda  uzatiladi.  6  Vaqt 

---

bo‘yicha  ajratish  usulida  har  bir  abonent  aniq  vaqt  intervalida  ishlaydi.  Bunda 

ishlash  chastotalari  hamma  signallar  uchun  bir  xil  bo‘ladi.  Kod  bo‘yicha  ajratish 

usulida hamma abonentlar bir xil chastota kanalida bir vaqtda ishlaydi, lekin abonent 

signallari  shakl  bo‘yicha  ajralib  turadi.  Oxirgi  holatda  XUT  tizimi  va  uning 

xarakteristikalari asosan signallar va ularning xususiyatlari bilan belgilanadi. 

 

4.

 

Axborotni bir kompyuterdan ikkinchi kompyuterga uzatish muammosi hisoblash 

texnikasi paydo bo‘lgandan beri mavjuddir. Axborot larni bunday uzatish alohida 

foydalanilayotgan-kompyuterlarni bugalikda ishlashini tashkil qilish, bitta masalani 

bir necha kompyuter yordamida hal qilish imkoniyatlarini beradi. Bundan tashqari, 

har  bir  kompyuterni  ma’lum  bir  vazifani  bajarishga  ixtisoslashtirish  va 

kompyuteriaming  resurslaridan  birgalikda  foydalanish  hamda  ko‘pgina  boshqa 

muammolarni ham hal qilish mumkin bo‘ladi. Kompyuter tarmoqlari hozirgi zamon 

taraqqiyotining  ajralmas  bir  qismi  bo‘lib,  banklar,  pochta,  telegraf,  telefon, 

korxonalar,  o‘quv  muassasalari,  axborot  resurs  markazlari,  savdo  korxonalari  va 

uylar kompyuter tarmog‘i bilaii bog‘lanib, ular Internet tarmog‘iga ulangandir. Eng 

taniqli  tarmoqlardan  biri  IP  tarmoq  -  Internet  tarmog‘i  -  global  tarmoq  bo‘lib, 

mahalliy  IP  tarmoqlarm  Siz  har  bir  korxonada  uchratishingiz  mumkin.  Bu 

tarmoqlarm tashkil etuvchilari va ulaming o‘zini yaratish va ulaming resurslaridan 

maqsadli  hamda  unumli  foydalanish  masalalari  hozirgi  kunning  dolzarb 

talablaridandir.  Darslik  malliflammg  kompyuter  tizimlari  va  tarmoqlari  bo‘yicha 

ko‘p yillik shaxsiy tajribalari, Toshkent davlat texnika universiteti, Toshkent axborot 

texnologiyalari  universiteti  hamda  Toshkent  to‘qimachilik  va  yengil  sanoat 

mstitutida  yillar  davomida  “Kompyuter  tizimlari  va  tarmoqlari”,  “Axborot 

tizimlarining unumdorligi ”, “Yuqori unumdorli kompyuter tizimlari” va “Axborot 

boshqarish tizimlarining asoslari”, “Telekommunikatsiya tarmoqlari va sistemalari” 

fanlaridan o‘qilgan ma’ruzalari asosida yozilgan. Ushbu darslik kompyuter tizimlari 

va  tarmoqlarining  eng  asosiy  negizlaiiga,  uning  usullariga  va  unga  yondashishga 

bag‘ishlangan  bo'lib,  u  o‘n  oltita  bobdan  tashkil  topgan  va  har  bir  bob  so‘ngida 

olmgan bilimni sinash uchun nazorat savollari ro‘yxati keltirilgan. 3 i Birinchi bob 

---

har  qanday  tarmoqning  asosi  bo‘Igan  kompyuterlarning  asosiy  turlari,  bloklari 

ularning  vazifalari  va  ko‘rsatkichlariga  hamda  kompyuterlarning  asosiy  qismi 

bo‘lgan  mikroprotsessorlami  bayon  qilishga  bag‘ishlangan.  Jkkinchi  bobda 

hisoblash  tizimlarining  arxitekturasi,  axborothisoblash  tizimlarining  turlari  va 

vazifalari hamda axborot-hisoblash tizimlarining tarkibi, tuzilishi, shuningdek ko‘p 

mashinali  va  ko‘p  protsessorli  kompyuter  tizimlari  haqidagi  materiallar  batafsil 

yoritilgan.  Uchinchi  bobda  parallel  arxitekturalar  va  axborot  tizimlarining 

unumdorligini  o'rganishda  Amdal  qonuni,  axborot  tizimlarining  unumdorligini 

oshirishdagi  urinishlardan  biri  -  parallel  tizimlar  »  topologiyasi  hamda  parallel 

tizimlarni  Flin  bo‘yicha  turlanishi  ko‘rib  chiqilgan.  To‘rtinchi  bob  hisoblash 

tizimlarining  unumdorligini  baholash  usullaridan  biri  bo'lgan  takt  chastotasi 

bo‘yicha baholash, cho‘qqi va real unumdorliklar hamda MIPS va Flops birliklari, 

shuningdek,  testlar  yordamida  unumdorlikni  hisoblashlami  bayon  qilishga 

bag‘ishlangan.  Beshinchi  bob  esa  tarmoq  texnologiyalarining  eng  asosiylari 

“Shina”, “Halqa” va “Yulduz” topologiyalarining afzallik va kamchiliklari, ISO/OSI 

modeli,  tarmoq  protokollari  va  shuningdek,  axborot  ahnashuvini  boshqarish 

usullarini  batafsil  bayon  qilishga  bag‘ishlangan.  Oltinchi  bobda  kabelli  axborot 

uzatish  muhiti  bo‘lgan  o‘ralgan  juftlik,  koaksial  va  shisha  tolali  kabellar  hamda 

simsiz  aloqa  kanallari,  ularning  turlari,  imkoniyatlari,  texnik  ko'rsatkichlari, 

shuningdek  aloqa  yo‘Hanning  texnologik  ko‘rsatkichlarini  moslash  hamda 

axborotlami  kodlashtirish  batafsil  yoritilgan.  Yettinchi  bob  lokal  tarmoq 

texnologiyasiga bag‘ishlangan boiib, unda ko‘p tarqalgan Ethernet va Fast Ethernet, 

Token-Ring  tarmoqlarining  imkoniyatlarini  yoritishga  bag'ishlangan.  Sakkizinchi 

bobda tarmoq qurilmalari va ularning vazifalari hamda tarmoq uskunalari batafsil 

bayon qilingan. To‘qqizinchi bobda amaliyot tizimlarning vazifasi va qo‘llanilishi 

hamda  tarmoq  operatsion  tizimlari,  bir  rutbali  va  serverli  tarmoq  operatsion 

tizimlari, tarmoq operatsion tizimlarining arxitekturasi keltirilgan. 4 0‘ninchi bob 

global  tarmoq  texnologiyasiga  bag‘ishlangan  bo‘lib,  unda  birlamchi  tarmoqlar, 

Frame Relay, ATM va MPLS texnologiyalari, shuningdek, IP global tarmoqlar va 

ularning  muammolariga  to‘xtalib  o‘tilgan.  0‘n  birinchi  bobda  tarmoq  xizmatlari 

---

hisoblanuvchi elektron pochta va Veb-xizmatlar, shuningdek, tarmoqni boshqarish 

tizimi  va  SNMP  protokoli  ko‘rib  chiqilgan.  0‘n  ikkinchi  bobda  tarmoqning 

xavfsizlik  xizmatlaridan  kompyutermng  xavfsizligi  va  tarmoqning  xavfsizligi 

haqida, tarmoq xavfsizligi uchun muhim boigan butunlik, axborotlarga egabo‘lish, 

xavf,  hujum  tushunchalari,  shuningdek  shifrlash,  sertifikat,  elektron  imzo  va 

himoyalangan  kanal  texnologiyasi  kabi  xavfsizlikni  ta’mmlash  omillari,  har  bir 

tizim uchun juda zarur bo'lgan xavfsizlik siyosati haqida ma’lumotlar berilgan. 0‘n 

uchinchi, o‘n to‘rtinchi va o‘n beshinchi boblarda sanoat korxonalaridagi texnologik 

jarayonlarni  boshqarish  tizimlarining  maTumot  almashinuv  jarayonlarini  tartibga 

soluvchi  protokollar  va  ularning  turlari,  tuzilish  sxemalari  va  ishlash  tamoyillari 

hamda  ularga  oid  standartlar  to‘g‘risidagi  ma’lumotlar  batafeil  yoritilgan.  0‘n 

oltinchi  bobda  sanoat  ishlab  chiqarishini  avtomatlashtirish  va  boshqarish 

tizimlarining strukturalarini tashkil etishda eng ko‘p qo‘laniladigan sanoat Fieldbus 

va  DeviceNet  tizimlari  haqida  asosiy  tushunchalar,  ularning  interfeyslari, 

shuningdek,  ushbu  tizimlaming  asosiy  tashkil  etuvchilari  haqidagi  ma’lumotlar 

bayon etilgan. 

 

5.

 

Aloqa –  turli  vositalar  yorda-mida  axborotlarni  uzatish  va  kabul  ki-lish;  xalq 

xo‘jaligining pochta, tele-fon, telegraf, radio, televideniye va boshqa orqali axborotlarni 

uzatish  va  qabul  kilishni  (pochta  orqali  buyumlar  yubo-rishni  ham)  ta’minlaydigan 

tarmog‘i. A. jamiyatning ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliya-tida, davlat, qurolli kuchlar va 

jami  transport  turlarini  boshqarishda,  shuningdek  aholining  madaniy-mai-shiy 

ehtiyojlarini  qondirishda  muhim  ahamiyatga  ega.Qadimda  xabarlar  bir  manziddan 

ikkinchisiga  choparlar,  kabutarlar  yor-damida  yetkazilgan,  ularni  uzatishda  shartli 

signallar  –  gulxanlar,  chiroqlar,  har  xil  ovoz  chiqaruvchi  asbo-blar  qo‘llanilgan. 

Keyinchalik xabarlar yozma holda jo‘natiladigan bo‘ldi, natijada pochta aloqasi paydo 

bo‘ldi.  Sanoat  va  savdo  taraqqiyotining  jadal  sur’atlari  axborotlarni  tez  yetkazishga 

imkoniyat yaratadigan yangi A. usullariga katta ehtiyojni yuzaga keltirdi. 18-asr oxirida 

optik A. paydo bo‘ldi, 19-asrda axborotlarni sim orqali katta tezlikda uzatishning elektr 

usullari  kashf  etildi.  1832  yilda  P.  L.  Shilling  elektr  telegrafii  yaratdi.  1837  yilda  S. 

---

Morze elektromagnit telegraf apparatini (qarang Telegraf ayaoqasi), 1876 yilda A. G. 

Bell  telefonii  (qarang  Telefon  aloqasi)  kashf  etdi.  A.  taraqqiyotida  navbatdagi  eng 

muhim boskich – A. S. Popov tomonidan Simeiz aloqa – radioaloqaning yaratilishi 

bo‘ldi.  Shundan  so‘ng  A.  vo-sitalarining  texnika  taraqkiyoti  tez  sur’atlarda  bordi, 

axborotlarni  ishon-chli  va  tez  uzatishi,  quvvati  va  liniyalari  soni  jihatidan  katta 

ustunlikka  ega  bo‘lgan  yangi  tizimlar  paydo  bo‘ldi  va  keng  qo‘llanila  boshladi.  20-

asrning 60 – 70-yillarida A. vositalarining kosmik (Yerning sun’iy yo‘ldoshlari orqali) 

tizimlari  yaratildi  (qarang  Kosmik  aloqa).  Qo‘llaniladigan  texnika  vositalari  xa-

rakteriga ko‘ra A. pochta A.si va elektr A.siga bo‘linadi (qarang Elektr aloqa).Hozirgi 

davrda  A.  barcha  mamlakatlarda  iqtisodiyotning  eng  muhim  tarmoqlaridan  biri 

hisoblanadi. Ak-sariyat rivojlangan mamlakatlarda A.ni rivojlantirish ishlariga yetarli 

hajmda  mablag‘lar  sarflanadi.20-asrning  90-yillarida  O‘zbekistonda  rivojlangan  A. 

korxonalari  aholiga  hamda  xalq  xo‘jaligiga  pochta,  tele-graf  hamda  mahalliy, 

shaharlararo,  xalqaro  telefon  A.  xizmati  ko‘rsatadi,  shuningdek  respublikada 

radioaloqa,  radioeshittirish  va  televideniyeni  texnika  vositalari  bilan  ta’minlaydi. 

Respublikaning A. majmuasi pochta, matbuottarqatish, uyali (radiotelefon) A., elektr 

A.,  kosmik  yo‘ldoshlar  orqali  A.  turlarini  qamraydi.  O

ʻzbekiston  Respublikasida 

idora-viy  ichki  A.  tarmoqlari  (ayrim  vazirliklar,  tashkilotlar  hamda  shaxta,  zavod, 

xo‘jaliklarning  bevosita  o‘ziga  qarashli  A.  vositalari)  ham  mavjud.O‘zbekiston 

mustaqillikka  erishga-nidan  keyin  bozor  iqtisodiyotiga  o‘tish  jarayonida  milliy 

telekommunika-siya  tarmog‘ini  rivojlantirish  va  uni  mustaqil  boshqarish  muhim 

vazifaga aylandi. 1992 yil 13 yanvarda O‘zbekiston Respublikasining "Aloqa to‘g‘risida" 

qonuni  qabul  qilindi.  Pochta  A.si,  axbo-rot  tizimlari  va  telekommunikatsiyalar 

sohasida boshqaruvni yanada takommil-363lashtirish maqsadlarida 1997 yil 23 iyunda 

respublika  Aloqa  vazirligi  Pochta  va  telekommunikatsiyalar  Agentligiga  ay-lantirildi. 

Agentlik  tarkibida  A.ning  ishlab  chiqarish-xo‘jalik,  texnologik  masalalari  bilan 

shug‘ullanadigan "Mahalliy tele-kom", "Xalqaro telekom" aksiyadorlik kompaniyalari 

hamda  "O‘zbekiston  po-chtasi"  davlat-aksiyadorlik  kompaniyasi  tashkil  etildi.A. 

korxonalari uchun muhandislar 5 ixtisoslik bo‘yicha Toshkent elektrotex-nika aloqa 

instituti  (1955)  va  uning  Termiz  filiali  (1991)da,  texniklar  Toshkent  aloqa  kolleji 

---

(1991; 1930 – 40 yillarda O‘rta Osiyo aloqa texnikumi: 1940 – 91 yillarda Toshkent 

aloqa  politexniku-mi),  Nukus  politexnikumining  aloqa  bo‘limida  tayyorlanadi.1992 

yili  O‘zbekiston  Xalqaro  elektr-aloqa  ittifoqiga  a’zo  bo‘lib  kirdi.  Bu  esa 

O‘zbekistonning telekommunikatsiya sohasida xalqaro hamkorlik qilishi uchun keng 

yo‘l ochdi. O‘zbekistonda A. tarmog‘ini jahon andozalariga javob be-radigan darajaga 

ko‘tarish  uchun  Xalqaro  elektr  aloqa  ittifoqi  muntazam  ko‘mak  berib  kelmoqda. 

1992–2000  yillarda  AQSH,  Yaponiya,  Germaniya,  Indoneziya,  Italiya,  Malayziya, 

Buyuk Britaniya, Janubiy Koreya, Turkiya, Xitoy mamlakatlarida-gi yetakchi firmalar 

bilan O‘zbekistonda elektr A. tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha xalqaro hamkorlik 

yaxshi samara berdi

 

 

6. KOMPYUTER TARMOQLARI