Qaraqalpaq ádebiyatí

i v   B Ó l i m
tuwÍSqan xalÍqlar ádeBiyatÍ
Shayx Saadiy
(1210 — 1292)
Muslihaddin  Abu  Muhammad  Abdallah  ibn-Mushrif  ibn-
Muslih  ibn-Mushrif  Saadiy  Shiraziy  1203 — 1210-jıllar  shama-
sında  Irannıń  qublasında  Fars  topıraǵında,  áyyemnen  belgili 
Shiraz sháhárinde dúnyaǵa kelgen. 
Saadiydiń atası Mushrif Shiraziy ulama adam bolǵan. Saadiy 
on úsh jasında atası qaytıs boladı. 
XIII ásirdiń jigirmalanshı jılları Jaqın Shıǵıstı Shıńǵısxannıń 
láshkerleri jawlap aldı.
Saadiy  watanın  taslap,  ele  monǵollardıń  qılıshınan  aman 
turǵan  Baǵdad  qalasına  ketedi.  Ol  jerde  dáslep  Nizamiyya, 
sońınan Mustansiriyya medreselerinde tálim aladı.
Oqıwdı  tamamlaǵan  Saadiy  Mekkege  hajǵa  ketedi.  Sońınan 
ol  jigirma  jıldan  aslam  ómirin  dárwishlik  penen  ótkeredi.  Sol 
waqıttaǵı  musılman  wálayatlarınıń  kópshiligin  payıw-piyada 
gezip shıǵadı.
XIII  ásirdiń  50-jılları  shayır  Damashqta  Omeyyadlar  me-
shitiniń  janında  ornalasıp,  sol  jerde  óziniń  ataqlı  «Bostanın» 
jazıp  baslaydı.  Bunnan  soń  1256-jılı  tuwılǵan  qalası  Shirazǵa 
qaytıp kelip, «Gúlistan»dı jazıw menen shuǵıllanadı. Usı jerde ol 
shayx dárejesine jetisedi.
Saadiy 1292-jılı tuwılǵan qalasında dúnyadan kóz jumadı. 
Shayx  Saadiy  Shiraziydıń  «Qulliyatı»  (barlıq  shıǵarmalarınıń 
jıynaǵı)  «Bostan»  (1256 — 1257)  hám  «Gúlistan»  (1258)  dástan-
larınan, 6000 báytten ibarat ǵázellerden ibarat.
«Bostan» («Miywe baǵı») — mutakarib ólshemi menen jazılǵan 
didaktikalıq poema bolıp tabıladı.
Al,  «Gúlistan»  («Gúl  baǵı»)  poeziya  (qosıq)  hám  proza  (qara 
sóz) menen jazılǵan didaktikalıq poema dep júrgiziledi. 

---

232
Islam  Shıǵısı  poetikalıq  dástúri  boyınsha  bul  quramalı,  kóp 
bólimli  shıǵarmalar  «másnawiy»  dep  ataladı.  Házirgi  terminolo-
giya boyınsha bul shıǵarmalardı poema yamasa dástan dep  bel-
gilewge boladı.
Shayır  jası  birazǵa  barǵan  shaǵında  dóretken  bul  eki  shıǵar-
masında  da  adam  balasınıń  tárbiyası  názerde  tutıladı.  Bul  eki 
dástannıń  da  ózegi  kámil  insan  tárbiyası  bolıp  tabıladı.  «Tárbiya 
kórgen  adam — dúnyanıń  kórki», — Saadiydiń  shıǵarmalarınıń 
bas mazmunı usı. Shayır adamlardı haqıyqıy adam bolıp jasawǵa 
shaqıradı.
Házirgi  waqıtta  biziń  mekteplerimizde,  joqarǵı  oqıw  orınla-
rında  Islam  Shıǵısınıń  ádebiyatın  úyreniwge  keń  orın  berilip 
atır.  Islam  Shıǵısı  ádebiyatınıń  úlken  bir  qanatın  quraytuǵın 
parsı  ádebiyatınıń  iri  wákilleri  Rudakiy,  Ferdawsiy,  Nasır  Xıs-
raw,  Omar  Hayyam,  Nizamiy,  Saadiy,  Hafiz,  Jalaladdin  Rumiy 
hám  Jámiylerdiń  dóretpeleri  menen  tanısıw  jas  áwladqa  úlken 
ruwxıy azıq beredi. 
Shayx  Saadiydiń  «Gúlistan»  dástanı  qaraqalpaq  tiline  belgili 
shayır Saǵınbay Ibragimov tárepinen sheberlik penen awdarılǵan. 
Dástan  baslama  hám  segiz  baptan  turadı.  Shıǵarmanıń  dú-
zilisi tómendegishe:
 
Baslama — shıǵarmanıń jazılıw sebebi  haqqında;
Birinshi bap — patshalardıń ómiri haqqında;
Ekinshi bap — dárwishler ádebi haqqında;
Úshinshi bap — qanáát pazıyleti haqqında;
Tórtinshi bap — úndemewdiń paydası haqqında;
Besinshi bap — ıshqı hám jaslıq haqqında;
Altınshı bap — ázzilik hám ǵarrılıq haqqında;
Jetinshi bap — tárbiyanıń tásiri haqqında;
Segizinshi bap — sáwbet ádebi haqqında.
Ullı  parsı  shayırı  Muslihaddin  Saadiy  Shiraziydiń  «Gúlistan» 
atlı  bul  dástanı  Islam  Shıǵısı  ádebiyatınıń  biybaha  baylıqlarınıń 
biri. Saadiydiń shıǵarmasında jámlengen hikayatları ásirler dawa-
mında  medireselerde  oqıw  quralı  bolıp  xızmet  etip,  jaslardı 
adamgershilikke,  jaqsılıqqa  tárbiyalawda  úlken  xızmet  etip  kel-
gen.
Bul  kitaptaǵı  tereń  filosofiyalıq  hám  ádep-ikramlıq  mánige 
iye  hikayatlar  biziń  hárbirimizdi  joqarı  adamgershilikke,  is-há-

---

233
reketlerimizdi jaqsılıqtıń ólshemi menen bahalap jasawǵa tárbiya-
laydı.
Shıǵarma úlken didaktikalıq hám sociallıq xarakterge iye.