Одил судлов тушунчаси ва унинг хукукий ахамияти

5. Англосаксон ҳуқуқий оиласида суд тизими 
 
Янги Зеландияда суд тизими энг барқарордир. У XIX аср охирида шаклланган ва 
ўшандан буён катта ўзгаришларга учрамаган. Судларнинг фаолияти статутлар билан 
биргаликда тартибга солинади. Мамлакатда уч бўғинли тизим амал қилади. Улар 
магистрат судлари (1947 йилги магистрат судлари тўғрисидаги қонун), қўйи судлар; 
аппеляция суди (1957 йилги суд ишларини юритиш тўғрисидаги ҳужжатга қўшимчалар 
тўғрисидаги қонун); Олий суд (1908 йилги суд тузилиши тўғрисидаги қонун). 
Канада ва Австралиянинг суд тизимлари ушбу мамлакатларнинг федератив 
тузилишидан келиб чиққан ҳолда белгиланиб анча мураккабдир. АҚШда дуалистик тизим 
мана шундай шароитларда фаолият юритади. Канаданинг суд тизими федерацияларга 
қараганда унитар давлатлар суд тизимларига яқиндир. Австралияда судларнинг уч 
бўғинли тизими штатлар даражасида анъанавий бўлиб қолади (магистрат, округ судлари 
ва юқори судлар). Судларнинг федерал тизими билан боғлиқ масала ҳам мураккабдир. 
Австралиянинг Олий суди мамлакатнинг Олий суд органи ҳисобланади ва у биринчи 
инстанция бўйича штатлар ўртасидаги ва турли штатлар фуқаролари ўртасидаги ишларни, 
шунингдек федерал судлар ва штатларнинг Юқори судлари қарорлари аппеляциясини 
кўриб чиқади. 
Барча мамлакатларда қасамёд этувчи судлар тўғрисидаги қонунлар амал қилади. 
Ушбу қонунлар ўз лавозимга сайланиш мумкин бўлган шахслар доирасини (муайян 
жисмоний нуқсонлари (кар-соқов, кўзи ожизлик) ақлсизлик, бир қанча лавозимларни 
эгаллаб турганлар (парламент аъзолари ва бошқалар) ҳамда сайловлар тартибини белгилаб 
беради. Ушбу мамлакатларда ҳакам институти ҳозирги вақтда амал қилмайди. 
Инсонни айбдор деб топиш учун 12 гувоҳ етарли бўлган вақтлар (кейинчалик 
далиллар асосида ишни адолатли кўриб чиқиши мумкин бўлган оддий 12 киши) инглиз-
саксон урф-одати ўтмишда қолиб кетди. Амалда 12та қасамёд қилган судьядан иборат 
«катта ҳакамлик» мажлис қилмайди. Янги Зеландияда у 1961 йилги жиноятлар 
тўғрисидаги қонун билан тақиқланган эди. «Катта ҳакам» фақат Канада ва Австралия да 
жиноят ишларини кўриб чиқади, у ҳам бўлса алоҳида хавфли жиноятлар бўлса. Бир қанча 
жиноятлар бўйича судланувчи қасамёд қилувчи судларни ўзи танлаши мумкин. Кўпчилик 
жиноят ишлари ҳакамлар мажлис қилмайдиган магистрат судларида кўриб чиқилади (90 
фоизга яқини). Уларда ишлар махсус юридик маълумот талаб қилинмайдиган судлар 
томонидан кўриб чиқилади. Фақат Янги Зеландияда 1947 йилги магистрат судлари 
тўғрисидаги қонун бўйича ушбу судларнинг судьялари камида етти йиллик стажга эга 
бўлган барристер ёки солистер бўлишлари керак. 

---

21 
Фуқаролик ишлари тўртта ёки олтита қасамёд қилувчи судьялардан иборат «кичик 
ҳакам» доирасида кўриб чиқилади. Канадада бундай амалиёт кузатилмайди. Ишнинг 
қасамёд қилувчи судлар томонидан кўриб чиқилишини томонлар талаб этиши мумкин, 
бироқ талаб рад этилиши ҳам мумкин. Бир қанча қонун бузарликлар бўйича қасамёд 
қилувчи судларнинг ҳозир бўлинишини қонун талаб қилади, бироқ томонларнинг 
аҳдлашувига кўра ишни уларсиз ҳам кўриб чиқиш мумкин. Қасамёд қилувчи судлар 
вердикти ёки кўпчилик овоз билан (Канадада, Альберта, Онтарио, Квебек, Янги Зеландия) 
ёки бир овоздан киритилади. 
Қасамёд қилувчи судлар институтини ислоҳ қилиш икки жиҳати билан изоҳланади: 
биринчидан, қасамёд қилувчи судлар институтини одил судловнинг демократияси рамзи 
сифатида сақлаб қолиш истаги ва жамиятда ҳукмронлик қилувчи ғоялар барометри; 
иккинчидан, қасамёд қилувчи судларнинг ишни яхши билмасликлари, ушбу функцияни 
бажарувчи одамларнинг ортиқча ишга жалб қилиниши муносабати билан ушбу 
институтнинг бекор қилиниши. 
Қасамёд қилувчи судларга зид равишда умумий судьялар роли кучайтирилади. 
Уларнинг ҳуқуқий мавқеида Англия ҳуқуқий излари салмоқлидир (Судьялар ҳозирча 
«ўзларини яхши тутган» пайтда уларнинг мустақиллиги ва алмаштирилмаслиги биринчи 
марта 1701 йилда қабул қилинган тахтни мерос қилиб қолдириш тўғрисидаги Англия 
қонуни билан мустаҳкамланган эди). Судьялар парламентнинг тақдимномасига кўра 
генерал-губернатор томонидан тайинланади. 
Канада, Австралия ва Янги Зеландия замонавий адлиясининг яна бир хусусияти, бу 
умумий судларга зид равишда ихтисослаштирилган судлар ва маъмурий трибуналлар 
сонининг ўсишидир. Ушбу органлар турлича номларга эга (судлар, комиссиялар, 
кенгашлар, трибуналлар). Ихтисослаштирилган судларнинг қарорлари прецедент 
ҳуқуқининг манбаи бўлиши мумкин; маъмурий трибуналлар қарорлари эса ҳеч қачон 
бундай манба бўла олмайди. 
Энг кўп ёйилган ихтисослаштирилган судлар – оила судлари, вояга етмаганлар 
ишини кўриб чиқувчи судлардир. 
Умумий ҳуқуқ мамлакатлари учун янги ҳодиса сифатида маъмурий адлия 
Ҳамдўстлик мамлакатларида умумий судларнинг ҳукмронлигини таъминловчи 
«ҳуқуқнинг ҳукмронлиги» принципига зид равишда қарор топди. Маъмурий адлия 
органлари тузилмаси, фаолияти тартиби жуда хилма-хилдир. Бу яна бир марта 
тузилманинг шаклланиш босқичида эканлигидан далолат беради. Янги Зеландияда Олий 
суднинг маъмурий бўлими ташкил этилган. Австралияда – маъмурий аппеляция бўйича 
трибунал – чекланган юрисдикцияларга эга, бироқ вазирлар, давлат идоралари ва 

---

22 
бошқаларнинг қарорларини қайта кўриб чиқишда кенг имкониятларга эга бўлган органдир. 
Канадада апеляция Федерал суд томонидан кўриб чиқилади. 
Маъмурий адлия ҳуқуқни қўллашнинг муҳим, бироқ мутлоқ бўлмаган шакли 
ҳисобланади. Умумий ҳуқуқ мамлакатларида ҳуқуқнинг давлат органлари, мансабдор 
шахслар ва алоҳида фуқаролар томонидан қўлланилишини қамраб олувчи «enforcement» 
атамаси мавжуд. Ҳар уччала мамлакатда аҳолига ҳуқуқий ёрдам кўрсатишни тартибга 
солувчи қонунлар қабул қилинган. Уларда, жумладан, моддий аҳволидан келиб чиқиб, 
тегишли суммани тўлай олмайдиган шахслар учун ушбу сумма камайтирилиши ёки 
шахсга текин ёрдам кўрсатилиши белгиланган. Ишнинг умумий судда кўриб 
чиқилишининг қиммат эканлиги унга фуқароларнинг мурожаат қилишидаги тўсиқлардан 
биридир. Чеклашга қарамай бундай қонунлар шубҳасиз катта аҳамиятга эга ҳисобланади. 
Янги Зеландияда 1969 йилги қонун билан ҳуқуқий ёрдам вазирлиги бошчилигидаги 
органларнинг бутун бир тизими белгиланди. Австралияда федерация ва штатлар 
даражасида бутун мамлакат бўйлаб ишларни мувофиқлаштиришга даъват этилган 
ҳуқуқий ёрдам бўйича федерал комиссия ташкил этилган. Канадада бундай 
марказлаштириш йўқ. У ерда ҳамма нарса вилоятлар даражасида ҳал этилади, шу сабабли, 
ҳуқуқий вазият хилма-хилдир. 
Кўриб чиқилаётган мамлакатларнинг ҳуқуқий тизимларида Англия ҳуқуқидан 
ўтган ва замонавий, миллий ривожланишга жавоб бермайдиган ҳуқуқий институтларнинг 
қайта туғилиши юз бермоқда. Тарихан бир қанча ҳуқуқий институтларнинг узоқ вақт 
умумий ривожланиши улар ягона оқимда ривожланишда давом этишига олиб келади. 
Ҳуқуқий масалаларни ҳал этишга ёндашишнинг умумийлиги прецедент ҳуқуқидан ҳам 
тақозо этилади. Умумий ҳуқуқ ҳуқуқий оиласининг ўзига хос белгиларидан бири мана шу 
умумийликдир. 

---

23