Kafedrasi husanov nishonboy abdusattorovich dilmurodova nilufar asatullayevna

 
Matn yuzasidan topshiriqlar. 
1-topshiriq: 
a)  matnni o‘qing; 
b)  matnni rus tiliga tarjima qiling; 
c)  matn asosida savollar tuzing; 
d)  tuzgan savollaringiz asosida matnni so‘zlab bering. 
 
 

---

29 
 
 
GRAMMATIKA. Tilning leksik qatlamlari. 
 
Hozirgi o‘zbek tilining lug‘at tarkibi (so‘z boyligi) o‘zbek tilining butun tarixiy 
taraqqiyoti davomida shakllangan hodisadir. Undagi so’zlarning paydo bo‘lish davri 
va kelib chiqish manbai ham har xildir. Umuman, har qanday til o‘z lug’at tarkibi va 
grammatik  qurilishiga  ega  bo’ladi.  Lekin  xalqlar  o’rtasidagi  uzoq  tarixiy  davrlar 
mobaynida  davom  etadigan  iqtisodiy,  siyosiy,  madaniy  aloqalar  bu  xalqlarning 
tillariga ham shubhasiz, o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Natijada bir tilga xos fonetik, leksik 
va boshqa elementlar ikkinchi bir tilga o‘tib o‘zlashib ketadi. Bunday o‘zaro ta’sir 
etish ayniqsa leksikada bo‘ladi.  
O‘zbek xalqi ham o‘z tarixining turli davrlarida boshqa xalqlar bilan iqtisodiy, 
madaniy,    siyosiy  aloqada  bo‘lgan  va  bu  xalqlarning  tili  o‘zbek  tiliga  ma’lum 
darajada  o‘z  ta’sirini  qoldirgan.  Xususan,  boshqa  tillardan  o‘zbek  tiliga  ko‘plab 
so‘zlar  o‘zlashganini  shu  ta’sir  bilan  izohlash  mumkin.  Natijada  o‘zbek  tili  lug‘at 
tarkibida  shu  tilning  o‘ziga  xos  leksik  qatlam  bilan  birga  o‘zlashgan  qatlam  ham 
yuzaga kelgan.  
O‘z  qatlamga  o‘zbek  tilining o‘ziniki  bo‘lgan, shuningdek, turkiy  tillar  uchun 
umumiy  bo‘lgan  so‘zlar  kiradi.  O‘zbek  tili  lug‘at  tarkibida  turkey  tillar  uchun 
umimiy bo‘lgan so‘zlar anchagina qismni tashkil etadi. Bunday so‘zlar barcha so‘z 
turkumida bor. Masalan: tosh, tog‘, yer, bosh, suv, til, kishi, bola, men, sen, biz, siz, 
bu, shu,qora, qizil, sariq, yaxshi, yomon, erta, indin, ilgari va boshqalar.  
O‘zbek  tilining  bevosita  o‘zininki  bo‘lgan  asosiy  leksik  qismini  shu  tilning 
taraqqiyoti jarayonida uning ichki imkoniyatlari, o‘ziga xos qonun-qoidalari asosida 
hosil etilgan yasama so‘zlar tashkil etadi. Bunda uch holat kuzatiladi:  
1) asli o‘zbekcha so‘zlardan shu tilga oid affikslar yordamida yasalgan so‘zlar: 
qatnashchi, terimchi, qotishma, qo‘llanma, turg‘un, bolalarcha kabi;  
2) o‘zlashma so‘zlardan o‘zbek tili vositalari yordamida hosil qilingan so‘zlar; 
a)  tojikcha  so‘zlardan    yasalgan  so‘zlar:  jangchi,  mardlik,  sabzavotchilk,  do‘stlik, 
pulsiz,  xastalanmoq;  b)  arabcha  so‘zlardan  yasalgan  so‘zlar:  rahbarlik,  qimmatli, 
ovqatlanmoq;  v)  ruscha-baynalmilal  so‘zlardan  yasalgan  so‘zlar:  sportchi, 
betonlamoq;  
3)  boshqa  tillardan  o‘tgan  yasovchi  vositalar  yordamida  o‘z  va  o‘zlashma 
so‘zlardan hosil qilingan so‘zlar: tilshunos, mehnatkash, kitobxon, vagonsoz, ilmiy.