3.2. Modellashtirish jarayoni
Kartografik o‗lchashlar va kartografik modellashtirish jarayoni birmuncha
murakkab bo‗lib, joy ma‘lumotlarini qayta ishlash uchun katta tajriba va
mas‘uliyat talab qiladi. Chunki ma‘lumotlarni qayta ishlash jarayonida samarali
axborot olinishi lozim. Bunda kartografik modellashtirish to‗g‗risida aniq
ma‘lumotga ega bo‗lish zarur.
Modellashtirish to‗g‗risida gap ketganda, uni oddiy so‗z bilan ta‘riflaydigan
bo‗lsak, model – bu bor narsani soddalashtirish deb tushunish kerak. Kartografik
modellashtirish topografik kartalarda tabiiy va antropogen muhitlar tasvirini,
demografik kartalarda esa aholi to‗g‗risidagi ma‘lumotlarni o‗z ichiga oladi. Bir xil
model tuzilishi jarayonlarida ayrim o‗zgartirishlar ro‗y beradi. Misol uchun,
qishloq hududidagi aholining ko‗chishi hisobiga ko‗chish xizmatlari
depopulyatsiya va urbanizatsiya (jamiyat rivojlanishida shaharlar rolining oshishi
jarayoni) o‗sishini qurish mumkin.
Modellar tuzilishida omillarni aniqlash nuqtai nazaridan tadqiqot mavzusi
muhim ahamiyat kasb etadi. Suv to‗plash inshootlarida suv bilan birgalikda
cho‗kindilar hosil bo‗ladi. Bu esa suv to‗plash inshootlarining relefi va shakli,
o‗simlik qoplami va tuproqlarini hamda suv sarflanishini tartibga solishda salbiy
59
ta‘sir ko‗rsatadi. Bunday jarayonda inshoot qurilishining modeli oldindan
tayyorlangan bo‗ladi. U kontseptual modellashtirish bilan boshlanadi va unda har
bir omilning ta‘sir darajasi baholab o‗rganib chiqiladi. Masalan, uni kuzatish orqali
aniqlash mumkin. Bunda cho‗kmalar miqdorining ikki yoki uch marta oshishini,
ya‘ni mavjud kengayish darajasini ko‗rish mumkin. Haqiqatdan ham,
modellashtirish foydali hisoblanadi, undan noma‘lum jarayonlar to‗g‗risida
oldindan aytib berishda ham foydalanish mumkin.
Qolaversa, kartografik modellar yordamida turli mazmundagi obyektlarning
holatini bevosita o‗lchash, kelajakdagi holatini yoki uning sharoitini baholash
mumkin. Yoki iqlim o‗zgarishi yaqin kunlarda ob-havo qanday bo‗lishini yoki
dam olish joylarida keyingi yozda hordiq uchun qulay bo‗lgan eng yaxshi ikki
haftani tanlash mumkin bo‗ladi. Agar uning modeli yaratilgan bo‗lsa, shunda turli
xil omillarni: mahalliy va dunyo miqyosida ob–havo sharoitlarining ta‘siri, qanday
hodisa yuz berishini oldindan ayta olish imkoni yaratiladi. Agar bitta yoki bir
nechta omillarni o‗zgartira olish imkoni yuzaga kelsa, demak, modellashtirilgan
bo‗ladi.
To‗g‗ri modellashtirish uchun belgilangan omillar bilan aloqa o‗rnatish kerak.
Modellarda A=B+C ifoda natijalarini 3.1-rasmda ko‗rib o‗tdik. Agar V ga 2
qo‗shilsa, ya‘ni V ning ahamiyati oshirilsa, bunday holatda yangi A qiymat hosil
bo‗ladi, ya‘ni A = (B + 2) + C ni 2 ga kattalashtiradi. Alternativ foydalanishni
tuzatishda maqsadni amalga oshirish uchun V va S ning farqi ko‗rib chiqiladi.
Masalan, suv to‗planadigan hovuz daryolarda har doim minimal oqimga shiddat
bilan intilish kuzatiladi. Modomiki, suv oqimlarini nazorat qila olmas ekanmiz,
bevosita nazorat qilish uchun bu yo‗l bilan bir yoki bir qancha omillarning ta‘sir
etish darajasiga o‗zgartirishlar kiritish kerak. Ayrimlarini oldindan aytib berish
mumkin.
Bulardan o‗zgartirish mumkin bo‗lganlari – er yuzida va suv to‗plangan
maydonlarda cho‗kmalar miqdorini va shunga o‗xshash boshqa jarayonlarni
amalga oshirsa bo‗ladi. Masalan, qila olish mumkin bo‗lgan o‗zgartirishlardan
o‗simliklar qoplamining suv bilan keragidan ortiq ta‘minlanishida oqim
60
me‘yorining ta‘minlanish yoki ko‗llar darajasini kattalashtirish imkoniyatini
o‗rganish mumkin. Masalan, ko‗llarning tubini chuqurlashtirish yoki dambalar
qurish va hokazo. Kartalar tahlilini to‗plab, modelni butunlay o‗zgartirib yuborish
ham mumkin. Bunda ―inversiya modeli‖ tatbiq qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |