З. М. Махмудов, С. Н. Искандарова Операцион тизимлар ва

Кўп марталик операциялар. 
Бир марталик операциялар жараёнлар ОТ бошқаруви остидаги сонини 
ўзгаришига олиб келади ва ҳар доим маълум ресурсларни ажратилиши ва 
бўшаши билан боғлиқдир. Кўп марталик операциялар операцион тизимдаги 
жараёнлар сонини ўзгаришига олиб келмайди ва ресурсларни ажратиш ва 
бўшаши билан боғлиқ бўлиши шарт эмас. 
Жараёнлар устида кўп марталик операцияларни бажариш учун ОТ қандай 
ишларни бажаришини кўриб чиқамиз. 
Жараённи ишга тушириш ОТ, тайёр турган жараёнлар орасидан бирини 
бажаришга танлайди. Танланган жараён учун уни бажарилиши учун 
оператив хотирада зарур маълумот билан таъминлайди. Кейин жараён холати 
бажарилиш холатига ўзгартирилади ва бошқарув жараён командалари 
хисоблагичи(счётчик)га кўрсатиладиган командасига узатилади. Ҳамма зарур 
маълумотлар жараён PCBдан олинади. 
Жараённи тўхтатиш. Бажарилиш холатидаги жараён иши, бирор бир 
узилиш натижасида тўхтайди. Процессор автоматик тарзда командалар 
счётчигини сақлайди ва бошқарувни бу узилишга ишлов берувчи махсус 
адресга узатади. ОТ жараённи тайёрлик холатига ўтказади ва узилишни катта 

---

76 
ишлашга, яъни узилишга олиб келинган холат учун маълум операцияларни 
бажаради. 
Жараённи блокировка қилиш. Жараён ўз ишини хисоблаш тизимида 
бирор бир ходиса рўй бермагунча давом эттира олмайди. Шунинг учун 
жараён маълум тизимли чақириқ билан ОТга мурожаат қилади. ОТ тизимли 
чақириқни 
қайта 
ишлайди(киритиш 
–чиқариш 
операцияларини 
инициализация қилади, бирор қурилмани бўшашини ёки ходиса рўй 
беришини кутаётган жараёнлар навбатига қўшади ва хоказолар.), жараённи 
бажарилиш холатидан кутиш холатига ўтказади. 
Жараённи блоклашдан чиқариш(разблокирование). Тизимда бирор ходиса 
рўй бергандан сўнг, ОТ айнан қандай ходиса рўй берганлигини аниқлаши 
зарур. Кейин ОТ, қайси жараён шу ходисани кутиш холатида эканлигини 
аниқлайди ва шундай жараён бўлса уни тайёрлик холатига ўтказади.(бунда 
ОТ ходиса рўй бериши билан боғлиқ бўлган амалларни бажаради.) 
Процессорни бир жараёндан иккинчисига тўғри(коррект) ўтказиш учун 
бажарилаяпган жараён контекстини сақлаши ва процессор ўтказадиган 
жараён контекстини тиклаш зарур. Бундай жараёнлар ишланганлигини 
сақлаш/тиклаш процедураси контекстни ўтказиш дейилади. 
Жараён тушунчаси, ОТ бошқаруви остидаги бажариладиган командалар 
тўплами, улар билан боғлиқ ресурслар ва унинг бажарилиши жорий моменти 
билан характерланади. Ихтиёрий вақтда жараён тўлиқ равишда ўзининг 
контексти, яъни регистирли, тизимли ва фойдаланувчи қисмларидан ташкил 
топган контексти билан тасвирланади. ОТларда жараён аниқ маълумотлар 
структураси –PCB билан тасвирланади. PCB –регистирли ва тизимли 
контекстларни акс эттиради. Жараёнлар бешта асосий холатларда бўлиши 
мумкин: туғилиш, тайёрлик, бажарилиш, кутиш, бажарилишни тугаллаш. 
Бир холатдан иккинчисига жараён ОТ ёрдамида, улар устида бирор бир 
амал бажарилиши натижасида ўтказилади. ОТ жараёнлар устида қуйидаги 

---

77 
операцияларни бажариши мумкин: жараён яратиш, жараён тугаллаш, 
жараённи тўхтатиб туриш, жараённи блокировка қилиш, жараённи 
блоклашдан чиқариш. Жараён приоритетини ўзгартириш.