Safin m. G., Rajabov a. I. Va ro‘ziyev yu. S

4. TO‘QIMALAPNING  BO‘KISHI VA STRIKSIYASI 
 
Bo‗kish  (shishish)  deganda  gel  tomonidai  suyuqlikning  yutilishi 
tushuniladi,  bunda  uning  hajmi  va  og‗irligi  ortadi.  Bo‗kishning  ikkita 
bosqichi  farqlanadi.  Ulardan  biri  faol  guruxlar  atrofida  solvat 
qobiqning  hosil  bo‗lishi  tufayli  yuz  beradi.  Bo‗kishning  ikkinchi 
bosqichi  misellalar  og‗irligiga  suvning  o‗tishi va ko‗p hollarda gelning 
erib  ketishi  bilan  bog‗liq  bo‗ladi.  Bo‗kishning  dastlabki  bosqichida gel 
va  uni  yuvib  turgan  suyuqlikning  yig‗indi  hajmining  kamayishi  yuz 
beradi.   
Bunday  bo‗kuvchi  gel  va  uni  ivitib  turgan  eritmaning  umumiy 
yig‗indi  hajmini  kamaytirish  hodisasi  striksiya  yoki  kontraksiya 
deyiladi.  Striksiya  hodisasi  asosida  gel  misellalarining  atrofida  solvat 
qobiqlarning  zich  joylashuvi,  shu  misellalarning  ichiga  erituvchi 
molekulalarning  qisman  kirib  borishi  yotadi.  Striksiya  hodisasi 
to‗qimaning  oqsillariga  ham  xosdir.  Uning  tavsifi  ham  bo‗kish  kuchi 
va  darajasi  ta‗siri  kabi  biokolloidning  funksional  va  patololik 
holatlariga,  hamda  qator  tashqi  omillarga:  muhitning  mineral  tarkibi, 
vodorod  ioni  konsentratsiyasi,  kolloid-osmotik  bosim  va  h.k.  larga 
bog‗liq holda  o‗zgaradi.   
Bo‗kish  va  striksiyaning  kinetikasini  o‗rganish  to‗qimalardagi 
oqsillarning  qator  patogen  omillar  viruslar,  bakterial  toksinlar, 
allergenlar  x.k.  lar  bilan  o‗zaro  ta‗sirlanishini  tavsiflash  imkonini 
beradi.  Xususan,  striksiyani  aniqlash  uslubidan  foydalanib,  o‗z 
funksiyasini  me‗yor  chegarasida  bajarib  turgan  to‗qimada  yuz 
berayotgan  o‗zgarishlarning  tekis  monoton  tarzda  yuzaga  chiqishini 
qayd  qilishga  erishildi  shu  asosda  uni  toksinli  eritma  muhitiga 
ko‗chirilganda  keskin  o‗zgarishlar  sodir  bo‗lishi  kuzatildi,  hamda  bu 
o‗zgarishlarning  "sakrovchi"  tavsifga  ega  ekanligi  isbotlandi. 
Organizmdan  ajratilgan  hujayra  va  to‗qimalarning  protoplazmasi 
suvni va suvli eritmalarni  kuchli ravishda  yutadi.   
To`qimalarning  o`zlarini  tarkibida  ham  ma`lum  miqdorda  cuv 
bo`lganligi  sababli  quruq  gellar  uchun  aniqlangan  qonuniyatlarni 
to`g`ridan-to`g`ri  tirik  ob`ektlar  uchun  qo`llab  bo`lmaydi,  bunda 
ma`lum  darajadagi  cheklanishlarni  e`tiborga  olish  lozim  bo`ladi. 
To‗qimalarning  bo‗kish  darajasi  va  tezligini  aniqlashda,  ularning 
hajmi  yoki  og‗irligining  oshishi  etiborga  olinadi  va  tajribalarni 
o`tkazishda  tarzion tarozidan  foydalanish  maqsadiga  muvofiq bo`ladi.