Genetika va genomika asoslari

 

Genomika - bu genlarni tuzilishi va funktsiyalarini o'rganish, ularni hisobga 

olish 

va 

barcha 

organizmlarning 

genomik 

xaritalarini 

yaratish 

bilan 

shug'ullanadigan fan. Birinchidan, kasallik bilan bog'liq genlar o'rganilib, hisobga 

---

olinadi. Genomikaning kelib chiqishi "Inson genomi" loyihasi imzolangan 1990 yil 

oktyabrga to'g'ri keladi (Tарантул Б.З., 2003). 

          Loyihani  yaratish  g'oyasi  AQSh  Energetika  vazirligining  biologik  dasturini 

amalga  oshirishda  ishtirok  etgan  bir  guruh  olimlarga  tegishli  bo'lib,  ular  DNK 

tartiblash  usullarini  takomillashtirish  bilan  molekulyar  darajadagi  mutatsiyalarni 

o'rganish  imkoniga  ega  bo'lganini  anglab  etgan  insonlardagi  mutatsiya  darajasini 

o'rganishga qaratilgan. Ammo, DNK darajasida mutatsiyalarni qidirish va o'rganish 

uchun,  asl  (normal)  DNKning  ketma-ketligini  bilish  kerak.  Ushbu  loyiha  inson 

genomining  boshlanishi  edi,  u  rasmiy  ravishda  Energetika  Vazirligi  va  Milliy 

Sog'liqni  Saqlash  Institutlarining  birgalikdagi  sa'y-harakatlari  bilan  boshlandi  va 

boshqa  tashkiliy  choralar  bilan  bir  qatorda,  inson  genomining  maxsus  milliy 

institutini yaratdi. 

 

Loyiha  AQShga  eng  katta  hissa  qo'shgan  Buyuk  Britaniya,  Fransiya, 

Germaniya,  Yaponiya  va  Xitoyning  16  ta  olimlari  tomonidan  amalga  oshirilgan. 

Bu  mamlakatlar  inson  genomini  tartibga  solish  bo'yicha  xalqaro  konsortsiumni 

tashkil etdi (Mac Conkey E., 2008). 

Akademik  Aleksandr  Aleksandrovich  Baev  (1904-1994)  1988  yilda  inson 

genomini  sekvenlash    g'oyasi  bilan  so'zga  chiqdi  va  1989  yilda  mamlakatimizda 

Inson Genomasi bo'yicha Ilmiy Kengash tashkil etildi. 1990 yilda Inson genomini 

o'rganish  xalqaro  tashkiloti  (HUGO)  yaratildi  va  bir  necha  yillar  davomida  vitse-

prezident  sifatida  akademik  Andrey  Daryevich  Mirzabekov  (1937  -  2003  yillar) 

tashkil etildi. 

     Genomika  loyiha  ustida  ishlashning  boshidanoq  olimlar,  ishtirokchilar  uchun 

olingan  barcha  ma'lumotlarning  ochiqligi  va  ularning  mavjudligi  va  millatiga 

qaramasdan  kelishib  olishdi.  Ishtirok  etuvchi  davlatlar  orasida  barcha  23 

xromosoma  bo'yicha  ish  olib  borildi.  Charlz  Kantr  tomonidan  ishlab  chiqilgan 

"Inson  genomi"  ning  asl  vazifasi  genomni  tashkil  qiluvchi  barcha  yirik  DNK 

molekulalarining  to'rtta  nukleotidining  aniq  ketma-ketligini  aniqlash  uchun  asos 

bo'lib, inson genomining genetik va jismoniy xaritalarini yaratishdan iborat edi, bu 

uchun maxsus DNK ketma-ketligi uslublari ishlab chiqildi ( ingliz tilidagi ketma-

ketlikdan  boshlab).  Dastlab  dastur  15  yilga  rejalashtirilgan  edi  va  uning  narxi  3 

milliard  dollarga  baholandi:  bir  qadamning  narxi,  ya'ni.  DNK  zanjirida  bitta 

nukleotidin pozitsiyasini tashkil etish, keyinchalik taxminan 1 dollarni tashkil etdi. 

Biroq,  jiddiy  texnik  va  uslubiy  takomillashtirish,  sekunding  jarayonini 

avtomatlashtirishga  imkon  berdi,  uni  yanada  samarali,  tezkor  va  tejamli  qilish 

imkonini berdi (Baranov B.S, 2000 a, 2000 b). Natijada, 2000 yilning iyun oyida, 

dasturning  birinchi  bosqichi  -  inson  genomining  "loyiha  versiyasini"  yaratish 

(Ivanov  V.I.,  2005)  e'lon  qilindi.  Shuni  ta'kidlash  joizki,  jahon  ilm-fani  tarixi 

davrining  sharafi,  DNK  navbati  bo'yicha  100  dan  ortiq  markazlar  va  turli 

mamlakatlarning 1100 nafar olimini qamrab olgan "Inson genom" xalqaro dasturi 

bilan  birgalikda  1998  yilda  tashkil  etilgan  "Celera  Genomics"  xususiy 

kompaniyasiga taniqli olim Kreyg Venter rahbarligida genomik tadqiqotlar (TIGR) 

(Venter J.V. 2001). Inson genomining "loyihasi" ni tushunishning asosiy natijalari 

shu  markazlar  tomonidan  "Tabiat"  (409-son,  6822-son,  2001  yil  15-fevral)  va 

"Fan" (fevral, 16-fevral) etakchi ilmiy jurnallarining fevral oylarida chiqarildi. 

---