O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

7.3.  Narx shalklanishining makro va mikroiqtisodiy shart-sharoitlari. 
Bozor iqtisodiyotining muxim talablaridan biri ishlab chiqarilayotgan 
mahsulotga erkin narx shaklla-nishidir. Bozor sharoitida korxona talab va 
taklif  nisbatidan  kelib  chiqib  mustaqil  narx  belgilash  im-koniga  ega 
bo’ladi.  Shu  bilan  birga,  keyinsh  yillarda  narxlar  ishlab  chiqarish 
chiqimlarini ham o’z ichiga olishi zarurligi tobora ko’proq tushunilmoqda. 
Bunday  tendentsiya  o’tish  iqtisodiyotili  mamlakatlarda  ham,  rivojlangan 
bozor iqtisodiyotli davlatlarda ham ko’zatilmoqda. 
 O’zbekiston 
iqtisodiyotining 
aksariyat 
tarmoqlarida 
narxni 
shakllantirish asosan bozor tamoyillari asosida amalga oshirilmoqda. 
Iqtisodiy  nazariya  nuqtai  nazaridan,  sotuvchi  tomonidan  muayyan 
darajada  rentabellikka  erishishni  ko’zda  tutuvchi  narx  darajasini 
asoslangan  tarzda  shakllantirish  sotuv  hajmlari  va  bitta  birlik  buyumni 
ishlab  chiqarishga  sarflangan  xarajatlar  o’rtasidagi  bevosita  aloqani 
tushunib  yetishni  taqozo  etadi.  Mahsulot  narxi  uni  ishlab  chiqarishga 
ketgan  to’liq  xarajatlar  (tannarxi)dan  yuqori  bo’lishi  kerak.  Deyarli  har 
qanday tovarning  tannarxiga hisobga olinishi kerak bo’lgan o’zgaruvchan 
va doimiy xarajatlar kiradi
31
. 
                                                 
31
 
Shodmonov Sh.Sh., G’ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: IQTISOD-MOLIYA, 2010. – 255 b.
 
 

---

103 
 
Shunday  qilib,  mikrodarajada  amal  qiluvchi  narx  belgilash 
mexanizmi  raqobat  kurashining  samarali 
vositasidir. 
Ishlab 
chiqarish 
chiqimlari 
dinamikasini  tushunib  yetish  cheklangan 
sondagi  iste’molchilar  uchun  tovarlar  ishlab 
chiqaradigan  korxonalar  uchun  ahamiyatli 
bo’lib,  ular  sifat  darajasi  va  xizmat 
kursatishga  turlicha  talab  qo’yishlari  bilan 
ajralib  turadi.  Ishlab  chiqarish  chiqimlarini  o’rganish  asosida  har  bir 
korxona  mikrodarajada  tegishli  narx  strategiyasini  amalga  oshirishga 
intiladi. 
Narx  belgilash va raqobatbardoshlik o’rtasidagi bog’liqlikni nazariy 
jihatdan  ko’rib  chiqib,  o’tish  iqtisodiyoti  sharoitida  yuzaga  keladigan 
xususiyatlarni  tahlil  qilib  chiqish  maqsadga  muvofiq.  Ma’lumki, 
ma’muriy-buyruqbozlikdan  bozor  iqtisodiyotiga  o’tish  sharoitida  ishlab 
chiqarish  sektorining  rivojlanishiga  to’sqinlik  qiluvchi  alohida  elementlar 
saqlanib 
qoladi. 
O’tish  iqtisodiyotining  ilk  bosqichida  sanoat 
korxonalarining  yuqori  darajada  ixtisoslashuvi  va  kooperatsiyalanishi 
ko’pincha  bozorlarning 
monopollashuviga 
olib 
keladi. 
Tabiiy 
monopoliyalar  va  monopolist-korxonalar  aksariyat  hollarda  xarajatlarni 
qoplash  muammosini  o’z  mahsuloti  (xizmatlari)  narxi  va  tariflarini 
oshirish  yo’li  bilan  hal  qilishga  urinadi.  Bozorning  monopollashuvi 
darajasi  qanchalik  yuqori  bo’lsa,  xarajatlar  va  narxlarni  oshirish  holatlari 
ham  shunchalik  ko’pdir.  Xom  ashyo  tarmoqlari  korxonalari  (TEK,  paxta 
tozalash,  metal-lurgiya  va  hokazo)  uchun,  ayniqsa,  qulay  vaziyat  yuzaga 
keladi.  Ularning  mahsuloti,  odatda,  har  qanday  narxlarda  ham  o’z 
xaridorini  topadi.  Texnologik  zanjirning  har  qaysi  keyingi  bo’g’inida 
sotish  muammosi  tobora  kuchayib  boraveradi.  Oxirgi  mahsulot  (ishlab 
chiqarish  uskunalari,  texnologiyalar,  xalq  iste’moli  tovarlari)  ishlab 
chiqaruvchilar  ayniqsa,  murakkab  ahvolda  qoladi.  Mazkur  mahsulotning 
yuqori  narxlari  uni  sotish  imkoniyatlarini  sezilarli  pasaytiradi.  Bundan 
tashqari,  bunday  tovarlarni  ishlab  chiqaruvchilar  import  qilinayotgan 
tovarlar  bilan  doim  ham  raqobatlasha  olmaydilar.  Sifatni  oshirish  uchun 
bozor  kon’yunkturasini  o’rganish  uchun  sarf-xarajatlarni  oshirishni, 

---

104 
 
mahsulotning  iste’mol  kursatkichlarini  yaxshilashni  talab  qiladi.  Shuning 
uchun, tovar ishlab chiqaruvchi asosan narx bo’yicha raqobatni yengishga 
ko’proq harakat qiladi. 
O’z  tovarini  eksport  qilmoqchi  bo’lgan  maxalliy  tovar  ishlab 
chiqaruvchilar  uchun  ham  vaziyat,  ayniqsa,  murakkablashadi.  Jahon 
bozorlaridagi raqobat bugungi kunda shunchalik keskinlashib bormoqdaki, 
narx  raqobati  ta’siri  sharoitida  eksport  qilinadigan  tovarlarning  yuqori 
sifatini ham ta’minlash zaruriyati tug’ilmoqda. Xitoy, Malayziya, Turkiya 
va  boshqa  rivojlanayotgan  mamlakatlar  tovar  ishlab  chiqaruvchilari, 
mehnat haqi uchun sarf-xarajatlarni kamaytirib va imtiyozli soliq tizimidan 
foydalanib,  bozorga  yuqori  raqobatbardosh  maxsulotlarni  past  narxlarda 
chiqarmoqdalar.  Shu  bilan  birga,  amaliyotning  kursatishicha,  o’tish 
iqtisodiyotli  mamlakatlarda  iste’molchilarning  aksariyat  qismi  pastroq 
narxga pastroq sifatli tovarni xarid qilishni afzal ko’radi.