ALMASHLAB EKISH VA UNING KLASSIFIKATSIYASI
Bir tur ekinni yillar davomida bir yerga surunkasiga ekaverishga monokultura
deyiladi. Monokultura ekinlar xosilining kamayishiga va uning sifatining
pasayishiga va begona ut, xasharot xamda kasalliklarning tarkalishiga sabab buladi.
Bu bir kancha sabablarga boglik. D.N.Pryanishnikov bu sabablarni urganib chikib,
ularni asosan 4 gruppaga buldi: ximiyaviy, fizik, biologik va iktisodiy sabablar.
Fizik sabablarga bir xil ekin ekilishi natijasida tuprokning fizik xossalari
(strukturasi, suv, xavo rejimlari)ning yomonlashib ketishi kiradi.
Ximiyaviy sabablarga bir xil ekin tomonidan tuprokdagi ozik modsalarning bir
tomonlama foydalanilishi kiradi.
Bialogik sabablarga bir xil ekin surunkasiga ekidaverganda begona utlar,
xasharotlar, zamburuglar va mikroorganizmlarning kupayishi, zaxarli modsalarning
tuplanishi kiradi. Biologik sabablarga kura ekinlar xosilining kamayishiga
tuprokning charchashi deyiladi.
Ekinlar monokultura kilib ustirilganda malum ekinga moslashgan begona utlar,
xasharotlar, zamburuglar, bakteriyalar paydo buladi va ugla ekinni usishiga tuskinlik
kiladi. Masalan, «lavlagidan charchash», «zigirdan charchash», «kartoshkadan
charchash», guzani vilt kasalligi, bedadagi zarpechak va boshkalar. Bular ugla
ekinlarga shunchalik moslashganki, barcha faktorlar (yoruglik, suv ozik) yetarli
bulishiga karamay, ularni ustirmay kuyadi. Shuning uchun ulardan fakat almashlab
ekish yuli bilan kutulish mumkin. Almashlab ekish ekinlarni fizik, ximiyaviy,
biologik sabablardan xoli kilish bilan birgalikda yukori va sifatli xosil olishni xam
ta’minlash lozim,
Ilmiy asosda tuzilgan almashlab ekish ekinlar tomonidan tuprokning fizik
xossalarini yaxshilashga ozik moddalardan tugri foydalanishga, begona utlar,
.xasharotlar, kasalliklarning kupaymasligiga, lekin :xosilni yukori, sifatli vz erzon
bulishiga imkon beradi.
X,ar bir almashlab ekish malum dala va ekinlarga ega. Almashlab ekishdagi ekinlar
dalalar sonidan kup yoki kam bulishi mumkin. Agarda ekinlar dalalardan kup bulsa
bir xil ekin bir necha dalada, aksincha kam bulsa bir dalada bir necha ekin ekiladi.
Bunday dalalarni birlashtiruvchi deyiladi. Bitta dalada kupincha kuzgi galla ekinlari
(kuzgi bugdoy, kuzgi arpa), kator oraligi ishlanadigan turli ekinlar (makkajuxori,
kartoshka), don dukkakli ekinlari (kuk nuxat, china loviya, mosh va boshkalar)
ekilishi mumkin.
Utgan yili dalani band kilgan ekinlar yoki shudgor utmishdosh deyiladi.
Barcha dala ekinlari utmishdoshligining kimmati buyncha 4 gruppaga bulinadi.
1. Eng yaxshi utmishdoshlar: kup yillik dukkakli utlar, don dukkakli ekinlar, toza
shudgor, kartoshka, makkajuxori, poliz ekinlari xisoblanadi.
2. Yaxshi utmishdoshlar: kuzgi galla ekinlari, xashaki ildizmevalilar, kungabokar va
boshkalardir.Urtacha utmishdoshlarga bir yillik utlar va zigir kiradi.
3. Yomon utmishdoshlar: baxori galla ekinlari xisoblanadi.
Keyingi vaktlarda dexkonchilikni intensivlash vz yukori texnologiyani kullash
munosabati bilan ekinlarni utmishdosh sifatida yukorida keltirilgan grup-palarga
bulish shartli bulib koldi, chunki utmishdoshlar doirasi ancha kengaydi.
Almashlab ekishda xar bir ekin uchun utmishdoshlar-ni tugri. tanlab olish muxim
axamiyatga ega.
Almashlab ekishda katnashadigan ekinlar malum tartibda joylashtiriladi. Almashlab
ekish sxemasi buyicha ekinlarning butun dalalar buylab almashinib chikishiga
rotatsiya deyiladi. Bir rotatsiya davri dalalar soniga teng. Bitta xujalikda bir nechta
almashlab ekish bulishi mumkin (dala, yem-xashak, maxsus va x.k.). Turli
almashlab ekishlarni bir-biriga boglik xolda tugri olib borishga almashlab ekish
sistemasi deyiladi.
Almashlab ekishlar olinadigan maxsulotlarining xiliga karab tiplarga bulinadi.
Yetishtiradigan maxsulotining xiliga karab almashlab ekishlar dala, yem-xashak,
maxsus tipga bulinadi:
1. Dala almashlab e k i s h i . B u n d a u m u m i y maydonning yarmidan kupida don va
texnik ekinlar ekiladi. Ular asosiy yetishtiradigan maxsulotiga karab galla, kand
lav.lagi, guza, zigir va xokazo almashlab ekishlarga bulinadi. Asosiy zkin kup
maydonni ishgol kiladigan almashlab ekishga maxsus almashlab ekish deyiladi.
2. YE m-x a sh a k almashlab ekishda umumiy ekin maydonining yarmidan kupini
yem-xashak ekinlari ishgol kiladi. Ular xam uz navbatida ikkiga bulinadi: ferma oldi
va pichan tayyorlash (yaylov). Ferma oldi almashlab ekish fermaga yakin yerlarda
tashkil kilinadi va ularda chorva mollariga kukat xolda yediriladigan silosbop
usimliklar ekiladi. Pichan tayyorlanadigan yaylov almashlab ekishlar esa utloklarda
tashkil kilinadi. Bunda asosan kup yilik va bir yillik utlar ekiladi xamda sun’iy
yaylovlar tashkil kilinadi.
3. M a x s u s a l m a s h l a b e k i s h d a a l o x i d a sharoitni talab kiladigan ekinlar
ekiladi. Bunday almashlab ekishlarda sholi, sabzavot, tamaki, poliz ekinlari kabi
yaxob berish, sugorish va unumdor yerlarni talab kiladigan ekinlar ekiladi.
Eroziyaga uchraydigan yerlarda tuprokni muxofaza kiladigan almashlab ekishlar
tashkil kilinadi. Ular ekinlarning xiliga karab yem-xashak yoki maxsus almashlab
ekishga uxshash buladi. Almashlab ekishlar ekin turlaridan tashkari dalalarning
soniga karab xam farklanadi. Ular 7, 8, 9 dalali va x. k. bulishi mum-kin. Almashlab
ekishlar ikki va undan kup bir-biri bilan borlik bulgan zvenolarga bulinadi.
Almashlab ekishda 2—3 xil zkinni, shu jumladan toza shudgorni uz ichiga oladigan
kismiga zveno deyiladi. Bunda birinchi zveno tuprokning unumdorligini
yaxshilaydi, begona utlardan tozalaydi, undan keyingi zvenoda ekil-gan usimliklar
ulardan foydalanadi.
Ajratilgan (vinodnoye) dala. Yem-xashak almashlab ekishlarida, ayrim xollarda,
vak.tincha umumiy almashinishdan ajratilgan dala buladi, bu dala-da kupincha kup
yillik utlar (beda), shuningdek makkajuxori va kartoshka kayta-kayta ekiladi.
D e x k o n c h i l i k s i s t e m a s i . Y e r d a n s a m a r a l i foydalannsh, uni muxofaza kilish
va unumdorligini oshirishga karatilgan agrotexnik, melioratsiya va tashkiliy tadbiriy
choralarga kompleks dexkonchilik sistemasi deyiladi.
Dexkonchilik sistemasining kelib chikishi va rivojlanishi jamiyat ishlab chikarish
kuchlarining tarakkiy kilishiga va ishlab chikarish munosabatlariga boglik.
Dexkonchilikning dastlabki vaktlarida tuprok tabiiy unumdorligidan foydalanib
kelingan.
Yerga shaxsiy mulkchilikning yukligi dexkon bittz dalaning unumdorligi
pasaygandan sung uni tashlab boshka dalaga utishga imkon bergan. Usha vaktlarda
dastlab oddiy dexkonchilik sistemasi pay do bulgan: chul rayonlarida kurik va
partov yer, shimoliy rayonlarda daraxtlarni kirkib yokib kul kilish va urmonzorlarda
dala barpo kilish dexkonchilik sistemalari kelib chikkan. Bu sistemalarda yerning bir
kismiga don ekinlari ekilib asosiy kismi esa tabiiy unumdorligini tiklash uchun bush
xolatda koldirilgan. Dexkonchilikning oddiy (ibtidoiy) sistemasi feodalizm
jamiyatiga mansub bulgan. Lekin kurik-partov dexkonchilik sistemasi Rossiyada
XX asrga kadar davom etib kelgan.
Ishlab chikarish kuchlarining rivojlanishi dexkonchilikning yangi, ut dalali va
shudgor sistemasining kelib chikishiga olib keldi. Ut dalali sistemada yer maydoni
ikkiga bulinib bir kismida shudgor kilinib ekin ekilgan, ikkinchi kismini esa tabiiy
yoki ekilgan utlar ishgol kilgan. Usha vaktlarda dexkonchilikning oddiy sistemasi
asta-sekin galla-shudgor sistemasiga aylanib boradi. Bu sistemada yerning
unumdorligi shudgorga koldirilgan dalalarni 1—2 yil davomida bir necha marta
ishlab turish yuli bilan tiklanadi. Lekin dexkonchilikning bu sistemasida yerga ugit
ber-may turib tuprok unumdorligini deyarli tiklab bulmagan. Shunga karamay
dexkonchilikning shudgor siste-masi yerdan foydalanishni ancha yaxshiladi, uning
ancha klsmida don va boshka ekinlar yetishtirildi.
Almashlab eknshning yaxshilangan galla sistemalaridan biri sideral sistema
xisoblanadi. Bunda shudgor uchun ajratilgan dalalarga ekin ekiladi, lekin ularning
xammasi kukat utit sifatida yerga xaydab yuboriladi. Dexkonchilikning sideral
sistemasi juda kadim vaktlardan beri Gretsiya, Rim imperiyalarida va Shark
mamlakatlarida ma’lum bulgan.
Dexkonchilikning sideral sistemasi nami yetarli, tuprogi kumli va kumok bulgan
mamlakatlarda kuprok tarkalgan. Bunda siderat ekin sifatida lyupin usimligi ekilgan.
Rivojlangan Garbiyevropa mamlakatlarida yaxshilangan gallachilik sistemasi
uzokka chuzilmadi. Dexkonchilikning ancha intensiv xisoblangan shudgor sistemasi
ekin almashish sistemasigautishda asosiy vosita buldi. Bu sistema XVI asrda
Belgiya va Gol-landiyadan boshlandi. 1763 yili Angliyada galla shudgor sistemasi
urniga ekin almashish sistemasini tavsiya ksldi. Narfolsk grafligida 4 dalali
almashlab ekish sistemasi kabul kilindn: 1) beda, 2) kuzgi bugdoy, 3) sholgom, 4)
arpa bilan beda. Dexkonchilikning ekin almashlab ekish sistemasiga utish gallachilik
bi-lan shugullanadigan xujaliklarni rivojlangan chorvachilik bilan shugullanadigan
va texnik ekinlar ustiradigan xujaliklarga aylantirdi. Chorvachilikning rivojlanishi
dukkakli utlar va ildizmevali ekinlar maydonining kengayishiga xamda organik
ugitlar mik-dorining kupayishiga olib keldi.
Dexkonchilikning tarixiy sistemasi uch gruppaga: ibtidoiy, ekstensiv va intensiv
gruppalarga bulinadi,
I b t i d o i y o d d i y d e x k o n c h i l i k k a k u r i k , partov, urmonlarni yondirib yer ochish
va urmonzorlarda dala barpo kilish sistemalari kiradi. Bunda xayda-lishi mumkin
bulgan yerlarning bir kismigina ishlanadi. Asosan galla ekinlar yetishtiriladi. Tuprok
unumdorligi insonning ishtirokisiz tabiiy utlar xisobiga tiklanadi.
E k s t e n s i v d e x k o n c h i l i k s i y m o s i d a xaydaladigan yerlarning xammasiga yoki
kup kismiga gung solinadi, begona utlardan tozalanadi va yumshatiladi. Bunga
dexkonchilikning ut dalali shudgor sistemasi kiradi. Tuprok unumdorligi inson
tomonidan boshkariladigan tabiiy faktorlar xisobiga tiklanadi. Doimiy ravishda
yumshok xolda saklanadigan dalalarda ozik moddalar va nam tuplanadi.
Dexkonchilikning shudgor sistemasi lalmikor rayonlarda muxim axamiyatga ega.
Oralik dexkonchilikka yaxshilangan galla va ut dalali sistemalar kiradi. Bunda
x.aydaladigan yerlarni asosiy kismi kup yillik gallasimon utlar yoki kator oralari
ishlanadigan ekinlar va shudgor bilan band kilinadi. Oralik dexkonchilik sistemasida
tuprok unumdorligi tabiiy faktorlar xisobiga insonning aktiv ta’siri asosida tiklanadi.
I n t e n s i v d e x k o n c h i l i k k a e k i n a l m a s h i s h va sanoat - zavod sistemalari
kiradi.Bunda xaydaladigan yerlarning kariyb xammasi ekinlar bilan band.kilinadi.
Ekin maydonlari ayrim xollarda xaydaladigan yerlar maydonidan oshib ketadi. Kator
oralarsh ishlanadigan usimliklar xam yetishtiriladi.
Intensiv dexkonchilik sistemasi Urta Osiyo sharoitida muxim axamiyatga ega. Bu
sistemada bir mavsumda 2—3 marta xosil olish yoki yerdan yil davomida oralik.
ekin ustirish yuli bilan foydalanish mumkin.
D
EX K ON CH IL IK S IS T EMAS IN IN G T ARK I B IY K ISM I
.
Xar bir ikdim va tuprok
zonasi uziga xos dexkonchilik sistemasiga ega. Lekin kupchilik tabiiy zonalar
uchush dexkonchilik sistemalarining asosiy elementlari bir xil buladi. Bularga
kuyidagilar kiradi:
1) territoriyani va almashlab ekishni agrotexnik: nuktai nazardan tashkil kilish, 2)
yerni ishlash sistemasi, 3) ugitlash sistemasi, 4) begona utlar va xasharotlarga karshi
kurashish, 5) urugchilik, 6) tuproknsh suv va shamol eroziyasidan muxofaza kilish.
Zonalar buyicha: a) sugorish, b) yerning zaxini kochirish, v) ixota daraxtlar utkazish,
g) ximiyaviy melioratsiya (yerga oxak yoki gips solish va boshkalar)daj iborat.
Dexkonchilikning tarkibiy kismining axamiyati xar» kaysi zonada bir xil emas.
Ularning axamiyati ma’lum faktorni usha zonada minimum xolatda bulishi bilak:
belgilanadi. Kurgokchil rayonlarda sugorish va tuprok namini saklash, namgarchilik
va sugoriladigan rayonlarda ugitlash yetakchi faktor xisoblanadi.
2-mavzu. Ekinlarni yetishtirishning texnologik xaritasini ishlab chikish.
Mamlakatimizda fermerlik xarakatining yanada rivojlanishida yer va suv
resurslaridan unumli foydalanish, agrotexnik jarayonlarni bajarishda sarf-xarajatlarni
kamaytirish muxim axamiyatga ega. Agrotexnik tadbirlarni uz vaktida va sifatli
utkazish, bunda ilm-fan yutukdari va yangiliklarni keng kullash ekinlar xrsildorligini
oshirish, pirovardida dexkon manfaatdorligining ortishini ta’minlaydi.
Texnologik kartalarda xududlarning tuprok-ikdim sharoitidan kelib chikkan xolda
kishlok xujaligi maxsulotlari yetishtirishda mavjud resurslar, jumladan,
texnikalardan unumli foydalanish omillari xisobga olingan. Texnologik kartalarda
kuyidagilarga e’tibor karatilgan:
- mintakalar sharoitida ilgor agrotadbirlar va mashinalar tizimidan samarali
foydalanib, ishlab chikarish jarayonini mexanizatsiyalash darajasini oshirish;
- mexnat va moddiy-texnik resurslardan unumli foydalanish;
- maxsulot yetishtirishda ishchi kuchi, yonilgi, mineral ugitlar va mexanizatsiya
sarfini kiskartirish;
- maxsulot tannarxini kamaytirish makeadida foydalaniladigan texnika va jixozlarni
arzonrok turlari bilan almashtirish.
Texnologik kartalarning I kismi paxta, galla, sholi va kanop yetishtirishga doyr
agrotexnik tadbirlarni kompleks mexanizatsiyalashga muljallangan bulib, agrotexnik
jarayonlarning turli sharoitlarda bajarilishi inobatga olingan. Bunda mavjud
mashina-mexanizmlardan unumli foydalanish, ilgor texnologiyalarni keng kullash va
kul kuchi bilan bajariladigan ishlar xajmini kiskartirib, ularni mexanizmlar
zimmasiga yuklash masalalari kamrab olingan. Jumladan, paxta yetishtirish
texnologik jarayonlarining sarf-xarajatlari mintakalar tuprok-ikdim sharoiti, tuprok
shurini yuvish, ba’zi joylarda ekinlarni sugorish nasoslar yordamida bajarilishini
xisobga olib uchta mintaka buyicha ishlab chikilgan.
Yogingarchilik nisbatan kup bulib, chigitni tuprokning tabiiy namiga undirib olish
imkonini beradigan mintakalar buyicha texnologik kartalarda tuprogi shurlanmagan,
sugorish uchun suv nasoslarsiz yetkazib beriladigan va chigit tuprokning tabiiy
namligi xisobiga unib chikishi kabi omillar inobatga olingan. Shu bois bu mintakada
sarf-xarajatlar nisbatan kam.
Yogingarchilik kam kuzatiladigan, chigitni tuprokning tabiiy namiga undirib olish
imkoniyatini bermaydigan va nam tuplash suvi berish takozo etiladigan togoldi
mintakalarda suv nasoslar yordamida yetkazib berilishi bilan boglik sabablar
xisobga olingan. Bunday mintakalarda joylashgan xujaliklar nisbatan kuprok xarajat
sarflashga tugri keladi.
Tuprogi turli darajada shurlangan, ekishdan oldin shur yuvish talab etiladigan
mintakalarga muljallangan texnologik kartalarda tuprokning shurini yuvish kabi
tadbirlarni bajarish bilan boglik sarf-xarajatlar xam nazarda tutilgan.
Namunaviy texnologik kartalarda chigitni kator oraligi 90 va 60 sm kengliklarda
ekilganda sarf-xarajatlar mikdori 100 gektar maydon va 27 sentnerlik xosildorlik
uchun xisoblangan.
Amaliyotda chigitni plyonka ostiga ekish texnologiyasi xam kullanilayotganligi
sababli 90 sm kator oraligi uchun chigitni plyonka ostiga ekish texnologiyasiga doyr
texnologik kartalar xam uchta mintaka buyicha ishlab chikilgan. Shuningdek, kator
oraligi 90 sm kenglikdagi pushtada paxta yetishtirish namunaviy texnologik kartasi
yangidan tavsiya etilmokda.
Lalmi yerlarda boshokdi don ekinlari yetishtirish uchun ishlab chikilgan aloxida
texnologik kartalarda urtacha xosildorlik 10 sentner deb olingan.
Sholi yetishtirish buyicha texnologik kartalar sholini ikki xil - suvga ekib undirib
olish, kurukka ekib, sungra suv kuyib undirib olish usullari buyicha ishlab chikilgan.
Ikkala xolatda xam sarf-xarajatlar 100 gektar maydondagi sholi uchun xisoblangan
va uning xosildorligi 55 sentner deb belgilangan.
Kanop ekini buyicha kuk poya va urug olish uchun yetishtirishdagi farkdarni
xisobga olib, xar bir xolat uchun aloxida texnologik karta tuzilgan.
Texnologik kartalarning II kismi sabzavot, poliz, kartoshka, yem-xashak, tamaki,
bogdorchilik, uzumchilik, moyli va dukkakli ekinlarni sugoriladigan va lalmi
maydonlarda yetishtirish mexanizmlarini kamrab olgan. Bunda sabzavot va poliz
ekinlarining ertagi va kechki (takroriy ekin sifatida) navlari, ekish muddatlariga
karab agrotexnik tadbirlarning bir-biridan fark kilishi xisobga olingan.
Birinchi yil ekilgan va eski bedani pavarishlash xamda bedani kuk massa, senaj va
pichan uchun yetishtirish, yigish agrotexnikasidagi farkdarni xisobga olib, xar bir
xolat uchun aloxida texnologik karta tuzilgan. Texnologik kartalarning bogdorchilik
va uzumchilikka bagishlangan kismida yangi bog va tokzorlar barpo kilish, xosilga
kirmagan bog va tokzorlarda kullaniladigan agrotexnik tadbirlar, tok kuchatlari,
xosilga kirmagan tokzorlar, kishda kumiladigan navlarni parvarishlash
texnologiyalarining farkini xisobga olib, xar bir xolat uchun aloxida texnologik karta
ishlab chikilgan.
Texnologik kartalarda asosiy agrotexnik jarayonlar sugoriladigan maydonlar uchun
ishlab chikilgan. Moyli va dukkakli ekinlar lalmi yerlarda ekiladigan bulsa, anik
texnologik karta tuzishda sugorish bilan boglik jarayonlar xisobga olinmaydi.
Texnologik kartalar namunaviy bulganligi uchun xar bir xujalik biznes-reja
tuzishdan oldin xududning tuprok-ikdim sharoitini xisobga olgan xolda ekiladigan
xar bir ekin uchun amaliy texnologik karta tuzib chikishi va kaysi mintakaga tugri
kelishi, xosildorlik kanchadan bulishiga karab sarf-xarajatlarni xisoblashlari kerak.
Texnologik kartalarni amaliyotga tatbik kilish natijasida agrotexnik tadbirlarni ilmiy
asoslangan xolda olib borish orkali ekinlar xosildorligini oshirishga erishiladi,
texnika-ashyo resurslari va texnologiyalarni uz sharoiti va imkoniyatidan kelib
chikib tanlash, rejalashtirish va ulardan samarali foydalanish imkoni paydo buladi.
Ekinlarni parvarishlashda energiya, metall, YOMM, mexnat xarajatlari,
ishlatiladigan texnik vositalar soni va turlari kamayadi.
Begona utlarni biologik guruxlarini urganish.
Do'stlaringiz bilan baham: |