Ахборот тизимларини лойиҳалаш

Oqimli  jarayonlar  tavsifi  shabloni.  Bu  narsa  4.11-rasmda  keltirilgan.  Bunday 

tavsiflanish  mos  takliflar  asosida  imkoniyatlarni  mahsulotlarga  ketma-ket  aylanishi 

jarayonlari haqida tasavvur beradi.  

 

---

 

45 

 

4.11-rasm 

 

Kompaniya tashkiliy vazifaviy modelini qurish. Bu narsa 4.12-rasmda kо‗rsatilgan 

kompaniya faoliyatini vazifaviy sxemasi asosida quriladi. 

 

 

4.12-rasm 

 

Vazifalar  asosida  kompaniya  maqsadi  va  tashkillanishi  rasmiylashtiriladi.  Bular 

yordamida  talab  etilgan  imkoniyatlar  natijasida  zaruriy  mahsulotlar  turlari  aniqlanadi. 

Uning  komponentlari  imkoniyatlarni  joylashtirish,  mahsulot  ishlab  chiqarish  va  ularni 

sotish  joylariga  taqsimlashdan  iborat  zaruriy  biznes  vazifasini  rasmiylashtiradi. 

Kо‗rsatilgan  jarayonni  boshqarish  uchun  ishlab  chiqarish  menejment  komponentlari 

tо‗plamini  rasmiylashtiradi,  unda  boshqarish  vazifalari  tо‗plami  hosil  bо‗ladi.  Ishlab 

chiqarish  va  boshqarish  jarayonlarini  qо‗llab-quvvatlash  uchun  mos  ta‘minot  vazifalari 

tо‗plami  rasmiylashtiriladi.  Bunday  yondashish  tashkilotga  boshqaruv  imkoniyatlarini 

universal  tо‗plami  yordamida  tavsiflash  imkoniyatini  beradi.  Boshqaruv  registrlari 

tartiblashgan  klassifikatorlar  kabi  tavsiflanadi.  Vazifaviy  guruhga  klassifikatorlarni 

birlashtirib  va  soyaviy  matritsa  yordamida  har  xil  turdagi  klassifikatorlar  elementlarini 

---

 

46 

mahkamlab  kompaniyaning  tashkiliy  tarkibiy  modelini  hosil  qilish  mumkin.  Tashkiliy 

tarkibiy modellarni qurish uchun ikkitagina elementar modeldan foydalaniladi. 

Daraxtsimon  modellar  (klassifikatorlar)  –  bu  ajratilgan  boshqaruv  obyektlarni  aniq 

tartiblashgan rо‗yxatidir. Klassifikatorning har bir elementi, о‗z navbatida, qо‗shimcha bir 

nechta holatlarga ega bо‗lishi mumkin (shkala, turli eslatmali tushuntirilishi va boshqalar). 

Umuman  olganda  klassifikatorlar  kompaniya  faoliyatini  tavsiflash  uchun  koordinatalar 

tizimini belgilovchi sonsiz  axborotlarni о‗z  ichiga oluvchi boshqarish  qismlaridan  iborat. 

Bu klassifikatorlar rо‗yxati sanog‗ini  model qurish asosida belgilaydi. 

Matritsali  modellar  –  bu  soya,  klassifikatorlarni,  ularning  ixtiyoriy  kombinatsiyalari 

о‗rtasidagi  munosabatni  belgilovchi  tizimdir.  Munosabatlar,  ya‘ni  qо‗shimcha  belgilarga 

ega bо‗lishi mumkin (yо‗nalish, nomi, indeksi, og‗irligi va shakli). Boshlang‗ich modelda 

tanlangan sohani faqatgina bir nechta klassifikatorlar qо‗llanishi mumkin:  

- Mahsulotning asosiy guruhi va kompaniya xizmatlari. 

- Kompaniya faoliyati davomida talab etiladigan imkoniyatlar. 

- Kompaniyani qо‗llab-quvvatlovchi jarayonlar (vazifalar). 

- Kompaniyaning tashkiliy bо‗limlari. 

Vazifalar  klassifikatori  kо‗p  hollarda  uchta  bо‗lib  kiriladi.  Asosiy  vazifada  – 

mahsulot  uchun  tashqi  imkoniyat  va  tashkilot  xizmatlarini  mahsulotga  aylantirish 

jarayonini bilish bevosita belgilangan. 

Menejment  vazifasi  yoki  tashkilotni  boshqarish  vazifalari:  ta‘minot  vazifalarini 

boshqarish. Ishlab chiqarish va kommersiya faoliyatlarini qо‗llab-quvvatlovchi kompaniya 

bosh  vazifasi  xizmat  va  mahsulot  yetkazishdan  iborat.  Shuning  uchun  tashkilot  rahbari 

bilan  uning  biznes  rо‗yxatlarini  xizmat  kо‗rsatish  sohalari,  mahsulotlar  ishlab  chiqarish 

imkoniyatlarini  formal  kelishi,  tavsiflash  va  tasdiqlash  zarur  bо‗ladi.  Bunday 

klassifikatorlardan  tashqi  kuzatuvchilar  va  bozor  uchun  bu  tashkilot  qiziqarli,  ichki 

maqsadlar uchun kompaniyaning u yoki bu vazifalari nima uchun zururligi kо‗rinib turadi. 

Bunday  ishlar  natijasida  vazifalarni  moslashtirish  amalga  oshiriladi  va  barcha  asosiy 

yetakchi  menejmentlar  bilan  kelishilishi  kerak  bо‗lgan  korxona  vazifasining  yagona 

terminologiyasi  yaratiladi.  Bо‗lim  tashkilotchilari  klassifikatorlarni  tuzishda  vazifalarni 

moslash  darajasi  bо‗limlarida  maydaligicha  mos  kelishi  kerak  bо‗ladi.  Soyaviy  matritsa 

yordamida  barcha  asosiy  klassifikatorlarni  rasmiylashtirib  bо‗lgandan  keyin  ularni 

tashkilot bо‗lim ostilariga mahkamlanadi. Bо‗lim tashkilotlari vazifalari soyaviy matritsasi 

rasmiylashtirish  jarayoni  4.10-rasmdagi  yuzma-yuz  о‗yinini  eslatadi.  Jadval  satrlarida 

bо‗lim  osti  kо‗rsatiladi,  ustunlarida  esa  bu  kompaniya  biznes  jarayoni  yoki  boshqarish 

jarayoni mazmunining tashkillanishi vazifasi kо‗rsatiladi, vazifa bajarilishi uchun javobgar 

bо‗lgan  bо‗lim  osti  va  vazifalar  kesisish  burchagiga  belgi  qо‗yiladi.  Katta  о‗lchamli 

jarayonlar  uchun  rо‗yxatlarda  kо‗rsatilgan  ikkita  klassifikator  о‗rtasidagi  aloqalarni 

joylashtrish mexanizmidan foydalaniladi.  

---

 

47 

Kompaniyaning  tashkiliy-vazifaviy  tashkillanish  modelini  qurishda  standart 

amaliyotda 

maydalashishning 

ikki 

darajasi 

qо‗llaniladi:  agregatli  model  va 

maydalashtirilgan model. 

Birinchi  modelda  –  tashkiliy  tashkillanish  modelda  2-3  darajagacha  maydalash 

imkoniyati  chegaralanadi.  Bu  modelni  qurishning  asosiy  maqsadi  yuqoridagi  rahbarlar 

uchun axborot berishdan iborat. Bu strategik tahlil о‗tkazish uchun va ushbu tashkillanish 

strategiya  va  kompaniyani  tashqi  о‗ramalari  о‗zaro  mosligi  tahlilini  о‗tkazish  uchun 

qulaydir.  Bu  model  о‗z  navbatida  tashqi  foydalanuvchilar  uchun  ham  kо‗rsatilishi 

mumkin.  Maydalashtirilgan  modelda  maydalash  darajasi  kompaniya  aniq  talablaridan 

kelib chiqadi. Bu modelning aniq maqsadi kompaniya bо‗limlari orasida asosiy vazifalarni 

bо‗linishi  haqidagi  axborotni  hosil  qilishdan  va  kompaniya  biznes  jarayonini  tashkil 

qilishdir.  Maydalashtirilgan  modelni  tuzish  firma  ichidagi  har  xil  tartiblarni  yaratishdan 

iborat.  

4.13-rasmda tashkiliy yaratish holati keltirilgan.  

 

 

4.13-rasm 

 

4.14  -  rasmda  tashkilotlar  tashkiliy–vazifaviy  modelining  bir  qisminigina  tasviri 

keltirilgan  va  4.15-rasmda  esa  sotish  tashkilotlari  uchun  keltirilgan  soyaviy  matritsa  AT 

yaratish    keyingi  bosqichlari  uchun  tashkilot  va  uning  egasining  biznes  jarayoni  ajratish 

uchun asos bо‗ladi. Ishlab chiqarish tashkilotlari bо‗limlari vazifalari quyidagi funksional 

soha chegarasida qaraladi:  

- umumiy boshqarish,  

- moliya,  

- shaxs, 

---

 

48 

- moddiy imkoniyatlar, 

- buyurtma, 

- ishlab chiqarish, 

- mahsulot ishlab chiqarish, 

- rejalashtirish, 

- ta‘minotlar sotib olish, 

- sifat, 

- tarqatishlar sotish.  

4.14-rasmda  ishlab  chiqarish  tashkilotlarida  bosh  faoliyatning  alohida  funksional 

sohalari uchun bо‗lim osti tashkillanish vazifalarining bо‗linishi keltirilgan.  

---

 

49 

 

4.14-rasm 

 

---

 

50 

4.15-rasmda  xuddi  shu  narsalar  sotish  tashkilotlari  bо‗lim  ostilari  uchun  keltiriladi. 

Tashkiliy  modellashning  insturmental  holatlari,  tashkiliy  modellash  uchun  zamonaviy 

texnologiyani  qо‗llash  tashkiliy  loyihalashishni  juda  tez  bajarish  imkonini  beradi.  1990 

yillar  boshlarida  g‗arbda  tashkilotlarni  boshqarishni  tashkiliy  muammolari  bilan  bog‗liq 

masalalarni  yechishni  boshlang‗ich  dasturlari  paydo  bо‗la  boshladi.  Orgware  –  deb 

ataluvchi  yangi  dasturlar  sinfi,  avval  kompyuterda  amalga  oshirish  mavjud  bо‗lmagan, 

biznes  tashkil  qilish  haqidagi  ―sonsiz‖  axborotlarni  tartiblash,  saqlash  va  qayta  ishlash 

masalalarini yechishga mо‗ljallangan.  

 

 

 

4.15-rasm 

 

BIG-master  eng  birinchi  Rossiya  mahsuloti  bо‗lib  doimiy  menejment  deb  ataluvchi 

tashkilotlarni  boshqarishda  aniq  bir  fikr  hosil  qiluvchi  kompyuter  qurilmasidan  iborat. 

Orgware  asosiy  vazifasi  qat‘iy  hujjatlashtirilgan  jarayonga  о‗tish  va  faoliyatni 

---

 

51 

tartiblashtirishdir.  Muntazam  menejment  kompyuterdagi  turlash  jadvalini  hosil  qilish 

asosida  ―talab  etilgan  о‗zaro  bog‗langan  hujjatlar  tizimini  emas,  balki  tashkilotni  о‗zaro 

bog‗langan axborotlar tizimi va talab etilgan hujjatlarni yaratishdir‖. 

BIG  –  masterni  asosiy  asosi  kompaniya  faoliyatini  tashkil  etishda  zamonaviy  ish 

tartibiga о‗tishdan iborat. Bu yerda vazifa ―burama‖ jarayon sifatida qaraladi. Eng kamida 

barcha  vazifa  –  jarayonni  aniqlashishi  va  turlash  bо‗yicha  klassifikatsiyalangan  bо‗lishi 

kerak.  Shu  bilan  muntazam  ravishda  jarayon  boshqarish  uchun  javobgarliklar  va  vakolat 

taqsimlangan  bо‗lishi  kerak.  Bu  tartibda  BIG-masterda  kompaniyani  tavsiflash  uchun 

ikkita  turdagi  modellashtirish  qо‗llaniladi:  daraxtsimon  model  (klassifikatorlar)  va 

matritsali model(soyaviy). 

Quyi  pog‗onada  ajratilgan  jarayonlar  amallar  ketma-ketligi  texnologiyasi  (qо‗yilgan 

maqsadga  erishish  uchun)  dir.  Buning  uchun  avval  axborotli  va  moddiy  oqim  sifatida 

tavsiflangan  va  tashkiliy  gorizontal  munosabatini  ifodalovchi  biznes  jarayonini  oqimli 

modeli  qо‗llaniladi.  BIG-master  oqimli  modeli  bilan  tavsiflanuvchi  tuzilmaviy 

klassifikatorlarini  tartibi  bо‗yicha  maydalashning  barcha  darajalarida  ―Vazifa  - 

bajaruvchi‖  ga  aloqador  bо‗lib  aniq  bir  boshqarish  masalasiga  nisbatan  kompaniya 

qarashini  ―ruxsat‖  ga  moslashtirilgan  hisobotlar  generatori  yordamida  xosil  qilinadi. 

Loyiha  tizimi  bu  obyektga  aloqador  ihtiyoriy  qо‗shimcha  xossalarini  hisobotda  e‘tiborga 

olinishini  kо‗zda  tutadi.  Bulardan  tashqari  kompaniyaga  qarash  ―hisobning  ihtiyoriy 

qismi‖ bо‗yicha bо‗lishi mumkin (masalan, hujjat yoki xodim – qaysi jarayonda va qanday 

qatnashishi). 

Biznes-jarayon  klassifikatorlari,  loyiha  va  oqim  modellari  vizualizatsiyasini  har  xil 

usullarda  izlash  mumkin.  Klassifikatrlar  uchun  –  rо‗yxat  kо‗rinishida  yoki  daraxtsimon 

loyihada  о‗zi  bog‗langan  rо‗yxatlar,  biznes  jarayon  oqimli  modeli    uchun  diagramma 

kо‗rinishida  va  matnli  tavsif  kо‗rinishida  tavsiya  etadi,  bu  esa  jarayon  qatnashchilari 

uchun  holatlarni  tushunishni  yengillashadi.  Bu  holda  oqimli  modelni  qurish  odatdagi 

jadvallar  kо‗rinishida  bо‗ladi.  Modelda  cheklanmagan  sondagi  yangi  klassifikatorlar 

loyihalar  va  oqimli  modellar  shakllanishi  mumkin,  shu  bilan  birga  kompaniya 

faoliyatining  tartibini  yaratish  uchun  hisobot  va  oqimli  modellar  shakllanishi  mumkin. 

BIG-masterda  modellashtirishning  bir  necha  qurilmalarining  bо‗lgani  о‗ta  muhimdir. 

Matritsali  modelda  bajariluvchi  vazifa  va  boshqarish  tartibi  bо‗yicha  joylashtirilgan  о‗ta 

mukammal  tizimli  maqsadlari  bо‗yicha  kompaniyani  vertikal  umumlashmasi  joylashadi. 

Jarayonli  modelda  tartib  bо‗yicha  amallar  biznesi  gorizonini  umumlashtirib  vazifaviy 

texnologik  usulini  qо‗llaydi.  Yuqorida  keltirilgan  barcha  BIG-master  imkoniyatlari  uni 

tashkiliy modellashtirishda qulay instrument sifatida belgilaydi.