Inson koʻzi sezadigan tebranish chastotasi 4,0YU14-7,5YU14

---

Yorugʻlik

Yorugʻlik — inson koʻzi sezadigan

(tebranish chastotasi 4,0YU14—7,5YU14

Gs) elektromagnit toʻlqinlar. Bu

vakuumdz. toʻlqin uzunligi ~ 400 Nm dan

~ 760 Nm gacha boʻlgan toʻlqinlar

uzunligiga moye keladi. Spektrning

infrakizil nurlanish va ultrabinafsha

nurlanish sohalari ham Yorugʻlik deb

ataladi. Spektrning infraqizil nurlanish

sohasi bilan rentgen nurlari orasida

keskin chegara yoʻq. Turli yoritqichlar

(Quyosh, yulduzlar, elektr lampochkalar

---

va boshqa) Yorugʻlik chiqaradi. Yorugʻlik

toʻlqin xossaga hamda korpuskulyar

xossaga ega. Baʼzi hodisalar (difraksiya,

interferensiya, qutblanish)da Yorugʻlikning

toʻlqin xossasi, boshqa hodisalar

(fotoeffekt, lyuminessensiya, atom va

molekulalar spektrlari)da korpuskulyar

xossasi namoyon boʻladi. Yorugʻlikning

toʻlqin xossasini toʻlqinlar nazariyasi,

korpuskulyar xossasini kvant nazariya

tavsiflab beradi; har ikkala xossasi

birbirini toʻldiradi. Yorugʻlikning

korpuskulyar nazariyasini I. Nyuton,

toʻlqin nazariyasini X. Gyuygens, kvant

nazariyasini A. Eynshteyn ishlab chiqqan.

Yorugʻlik qonuniyatlari optikayaa

oʻrganiladi. Yorugʻlik bosimi, yaʼni

---

mexanik taʼsiri borligini J. K. Maksvell

nazariy isbotlagan. Yorugʻlikning issiqlik,

elektr, fotokimyoviy va b. taʼsirlari mavjud.

Baʼzi qoʻngʻizlar, oʻsimliklar, elementlar

ham oʻzidan Yorugʻlik chiqaradi.

Yorugʻlik birliklari — Yorugʻlik kuchi,

yoritilganlik, ravshanlik, Yorugʻlik oqimi va

b. yoruglik kattaliklari birliklari. Xalqaro

birliklar tizimit Yorugʻlik kuchi birligi

sifatida kandela ishlatiladi. Yorugʻlik

oqimi birligi qilib lyumen qabul qilingan.

---

Sirtning yoritilishi sirtga tushayotgan

Yorugʻlik oqimi, yaʼni Yorugʻlik kvanti

zichligi bilan aniqlanadi. 1 sm2 sirtga

tushayotgan 1 lyumen Yorugʻlik oqimi fot

(f) bilan ifodalanadi. Fot bilan bir qatorda

radfot (radiatsiya) ishlatiladi. Ravshanlik

sirtga tik tushayotgan Yorugʻlik kuchi

bilan oʻlchanadi; ravshanlik birligi — stilb

(sb). Fotometriyada Yorugʻlik energiyasi

joul, Yorugʻlik oqimi vattlar bilan

oʻlchanadi. Yorugʻlik bosimi —

Yorugʻlikning uni qaytaruvchi va yutuvchi

jismlarga, zarralarga, shuningdek, ayrim

molekula va atomlarga koʻrsatadigan

taʼsiri. Yorugʻlik bosimi haqidagi farazni

birinchi marta 1619 yilda I. Kepler kometa

dumlarining Quyosh yaqinidan uchib

---

oʻtishidagi ogʻishini tushuntirish uchun

ishlatgan edi. 1873 yilda J. K. Maksvell

elektromagnit nazariya asosida Yorugʻlik

bosimi kattaligini hisoblab chikdi. U eng

kuchli Yorugʻlik manbalari (Quyosh, elektr

yey) uchun ham juda kichik miqdor ekan.

Yer sharoitida u yonaki hodisalar

(konveksion toklar, radiometrik kuchlar)

bilan niqoblanadi. Shu sababli, Yorugʻlik

bosimini sof holda oʻlchash murakkab

ish. Uni birinchi marta 1899 yilda P. N.

Lebedev tajribada anikdagan. Uning

olgan natijalari J. K. Maksvellning

hisoblashlariga moye kelgan edi. U

Yorugʻlikning gazlarga beradigan bosimini

oʻlchash mumkinligini 1908 yilda

isbotladi. Dumli yulduzlar Yorugʻlik bosimi

---

taʼsirida paydo buladi, deb taxmin

qilinadi. Elektromagnit nazariyaga kura,

jism sirtiga tik tushuvchi yassi

elektromagnit toʻlqin yuzaga keltiruvchi

bosim elektromagnit energiyaning sirt

yaqinidagi zichligi i ga teng . Ushbu

energiya jismga tushuvchi va undan

qaytuvchi toʻlqinlar energiyasidan tashkil

topadi. Agar jism sirtining 1 sm2 ga

tushuvchi elektromagnit toʻlqin quvvati Q

erg/sm2s, qaytarish koeffitsiyenti R

boʻlsa, u holda sirt yaqinida energiya

zichligi u=Q(h+R)/c. Bundan Yorugʻlikning

jism sirtiga bosimi P=Q(h+R)/c boʻladi.

Yorugʻlik bosimi koʻlamlari birbiridan

jiddiy farq qiluvchi astrofizika va atom

sohalarida juda muhimdir. Lazerlar paydo

---

boʻlishi bilan Yorugʻlik bosimidan turli

sohalarda foydalanish imkoni keskin

kengaydi (qarang Kompton effekti,

Myossbauer effekti va b

.). Yorugʻlik

vektori (Yorugʻlik maydon nazariyasida) —

Yorugʻlik energiyasining kattaligini va

koʻchirilish yoʻnalishini aniklab beruvchi

Yorugʻlik oqimi zichligini ifodalaydigan

vektor. U fotometriyada amaliy

ahamiyatga ega, uning yordamida

Yorugʻlikning hajm zichligi, Yorugʻlik

oqimining yutilishi, sirtning yoritilganligi

va b. aniklanadi. Yorugʻlik kvanti — foton

energiyasi. Yorugʻlik toʻlqin tarqatish bilan

birga korpuskulyar, yaʼni kvant tabiatga

ham ega boʻlishini M. Plank isbotlagan.

Plank nazariyasiga koʻra, Yorugʻlik

---

moddaning atom, molekulalaridan

uzluksiz oqim tarzida emas, balki aniq

miqdordagi ayrim ulushlar tarzida chiqadi

va ularga shunday ulushlar tarzida

yutiladi. Bu ulushlar kvantlardir.

Fotoeffekt hodisasini shu nazariyaga

asoslanib tushuntirish mumkin. Kvant

mexanika qonunlari ham shu nazariyaga

asoslangan. Yorugʻlik kuchi — koʻrinuvchi

nurlanish manbaining muayyan

yoʻnalishda yorugʻlanishini ifodalaydigan

Yorugʻlik kattaligi. Yorugʻlik manbaidan

fazoviy burchak birligi O.da tarqalayotgan

Yorugʻlik oqimi F ni ifodalaydi: /=FD2.

Xalqaro birliklar tizimi SIda kandela (kd)

Yorugʻlik kuchi oʻlchov birligi deb qabul

qilingan. Yorugʻlik kuchini aniqlash

---

yoritish texnikasida (uyjoylarni yoritish),

tibbiyotda (yorugʻlik bilan davolash), i. t.

ishlarida amaliy ahamiyatga ega.

Yorugʻlik oqimi. Yorugʻlik energiyasini

sezishda, tabiiyki, koʻz alohida

ahamiyatga ega. Inson koʻzining turli

rangdagi Yorugʻlikni sezish qobiliyati ham

turlicha. Shuning uchun biror sirt orqali

oʻtayotgan Yorugʻlikning toʻlqin energiyasi

emas, balki bu Yorugʻlik energiyasining

bevosita koʻzga taʼsir etib koʻrish sezgisi

uygʻotadigan qismi ahamiyatli. Biror sirt

orqali vaqt birligi ichida oʻtadigan va

koʻrish sezgisi bilan baholanadigan

yorugʻlik energiyasi Yorugʻlik oqimi deb

ataladi, yaʼni F= W/t, bunda F — Yorugʻlik

oqimi; t — Yorugʻlik tushayotgan vaqt

---

oraligʻi; W — sirt orqali oʻtayotgan, yaʼni

fazoviy burchak O. da tarqalayotgan

Yorugʻlik energiyasi. Agar W — nuqtaviy

manbadan barcha yoʻnalishlar boʻyicha

tarqalayotgan Yorugʻlik energiyasini

ifodalasa, F — toʻla Yorugʻlik oqimini

bildiradi. Yorugʻlik oqimining oʻlchov birligi

qilib lyumen (lm) qabul qilingan. U

Yorugʻlik kuchi 1 qd boʻlgan manbaning

fazoviy burchak 1 sr da hosil qiladigan

Yorugʻlik oqimini ifodalaydi: 1 kd1 sr=1

lm. Yorugʻlik energiyasi — inson koʻzi

sezadigan elektromagnit toʻlqinlar

energiyasi qismi. U Yorugʻlik oqimining

yoritish davomliligiga koʻpaytmasiga

teng. Yorugʻlik energiyasi birligi — lyumen

x xsekund (lms).

[1]

---

Yorugʻlikning quyidagi xossalari ajratib

koʻrsatiladi:

Intensivlik

Chastota

Qutblanish

Yorugʻlik muammolari bilan fizikaning

optika

 boʻlimi shugʻullanadi.

Asosiy maqola: 

Yorugʻlik tezligi

Yorugʻlik tezligi

Fazoviy vakuumda 

Yerdan

 

Oygacha

 masofani bosib

oʻtayotgan yorugʻlikni koʻrsatuvchi tarx (~ 1.2

soniyada).

---

Yorugʻlikning vakuumda tarqalish tezligi

299 792 458 m/s dir. Boshqa muhitlarda

yorugʻlik sekinlashadi.

1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-

yil

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib,

Vikipediyaga yordam berishingiz

mumkin.

Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

Manbalar

---

  Soʻnggi tahrir 2 yillar avval Risto hot sir tomonidan amalga oshirildi  

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).

"

https://uz.wikipedia.org/w/index

.php?

title=Yorug

ʻlik&oldid=2045167

" 

dan olindi