Фзбекистон республикаси олий ва фрта махсус таълим вазирлиги тошкент ирригация ва қишлоқ хфжалигини

I - боб. ҚАЙТА ТИКЛАНУВЧИ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИ ФАНИНИНГ 
ПРЕДМЕТИ. ТИКЛАНАДИГАН ЭНЕРГИЯ ТУРЛАРИ. 
1.1. Ер юзидаги умумий энергетик ресурслар ва уларни баҳолаш. 
Дунѐ энергетикасининг ѐқилғи асослари. 
Қайта тикланувчи энергия манбаларида - органик чиқиндилар 
(ҳайвонлар экскрементлари, маиший чиқиндилар, қишлоқ ва ўрмон 
хўжаликлари ўсимлик қолдиқлари ва шаҳар оқава сувларидан фойдаланиш 
туфайли олинадиган энергия), дарѐлар, сув омборлари ва ирригация 
каналларининг гидроэнергетика салоҳияти, қуѐш, шамол энергияси, сувнинг 
кўтарилиши ва океан тўлқинлари энергияси, геотермал энергия, энергиянинг 
муқобил турларида ўз ифодасини топган. 
Назарий жиҳатдан олиб қаралганда, қайта тикланадиган энергия 
манбалари улардан кенг кўламда фойдаланиш, биринчи навбатда экологик 
катастрофани олдини олиши билан катта имкониятлар яратади. Аммо қайта 
тикланувчи энергия манбаларида фойдаланиш билан боғлиқ молиявий - 
иқтисодий харажатлар бундай энергияни ишлаб чиқариш учун бажарилиши 
лозим бўлган шартлар ушбу манбаларга бўлган эҳтиѐжни иккинчи даражага 
ўтиб қолишига сабаб бўлмоқда.
Маълумки, дунѐ миқѐсидаги антропоген иқлимнинг глобал исиб 
кетиши билан боғлиқ муаммони эътибордан соқит қилганда ҳам яқин 
келажакда қайта тикланадиган энергетика имкониятлари чекланганича 
қолаверади. Бундай қурилмаларни ишлатаѐтган етакчи давлатларда қайта 
тикланадиган энергия манбалари катта аҳоли пункти, ташкилот ѐки саноат 
корхонаси эҳтиѐжларига жавоб берадиган ҳажмдагилар энергияни мунтазам 
ишлаб чиқариш йўлга қўйилган аммо республикамизда бундай энергетик 
манбалар (маккка пояси думбули билан, буғдой бошоғи ва пояси, кўк ўт ва 
бошқа турдаги ўсимликлар силоси, картошка тўганаги ѐки жавдар уни) 
биринчи истеъмол эҳтиѐж жадвалида турибди. таъминлай олмайди. 
Республикамизнинг қайта тикланувчи энергия манбаларига бўлган шу 
кундаги эҳтиѐжда олис ва бориш қийин бўлган туманларда жойлашган 
объектлар учун кичик ҳажмдаги энергия ишлаб чиқаришни таъминлаши 
мумкин ѐки анъанавий (қайта тикланмайдиган) энергия манбалари билан 
тўлдирилишини тақазо этмоқда.
Бундан ташқари, кўплаб турдаги қайта тикланадиган энергия 
манбалари билан боғлиқ экологик сарф-харажатлар ҳам кўпайиб 
бораѐтганини эсдан чиқармаслигимиз керак. Электр энергия ишлаб чиқариш 
учун фойдаланиладиган турли қувватга эга қуѐш фотоэлектр тизимлари ва 
шамол генераторлари ўрнатилган жойлар атрофида салбий омилларни 
камайтириш мақсадида уларни тўғри лойиҳалаштириш даркор. Водород 

---

энергетикаси эса ҳозирча унчалик экологик тоза эмас деган хулосаларга 
келинган. Бироқ водород олиш жараѐнларини такомиллаштиришимиз, уни 
йиғмасдан тўғридан - тўғри ички ѐнув двигателларига қўллаганимизда 
нохушликлар камайишини кўрганмиз ва бу технологиянинг кўпгина 
қирралари ҳали очилмаганлиги ва уни янада такомиллаштириш ва 
ривожлантириш бу вазиятни ижобий томонга ўзгараѐтганлигини инобатга 
олиб, энергиядан янада оқилона фойдаланишимиз зарур. 
Қайта тикланувчи энергия манбаларини ишлатишдан асосий мақсад 
қимматли ресурслар захирасини камайтирмаслик, атроф-муҳитнинг 
иссиқхона газлари билан ифлосланиши ва тузларнинг дунѐ бўйлаб кўчиб 
юришини чеклаш,ер юзасининг емирилишига салбий таъсир кўрсатмаслик 
ҳамда энергияни беҳуда ишлаб чиқармасликдир.
Қaйтa тиклaнaдигaн энeргия мaнбaлaри aйлaнмa энeргиянинг мaвжуд 
ѐки дaврий мaнбaлaрининг бaрқaрoрлигигa aсoслaнгaн мaнбaлaрдир. Қaйтa 
тиклaнaдигaн энeргия инсoннинг мaқсaдгa йўнaлтирилгaн фaoлиятининг 
нaтижaси эмaс вa бу бир-биридaн фaрқ қилaди. 
2000-йиллaр oxиридaн бoшлaб тeз ўсиб бoрувчи глoбaл энeргия 
тизимидa қaйтa тиклaнaдигaн энeргия мaнбaлaрининг (шу жумлaдaн 
гидрoэнeргeтикa) улуши 2017 йилдa дeярли 1 фoиз дaрaжaгa ўсиб, қaрийб 25 
фoизгa ўсди. Шaмoл вa қуѐш Еврoпa Иттифoқи, Aмeрикa Қўшмa Штaтлaри, 
Xитoй, Ҳиндистон, Япoния вa Aвстрaлиядaги иқлим сиѐсaти вa қуѐш вa 
шaмoл қурилмaлaрини қуриш баҳосидaги кeскин пaсaйиш билaн 
ривoжлaниб, ривoжлaнaѐтгaн мaмлaкaтлaрнинг қaйтa тиклaнaдигaн 
қуввaтлaрини кенгaйтиришгa имкoн бeрди (1.1-расм).