D. O‘rinbayeva m. Rahimova

TO’MARIS 
Eng  qadimgi  zamonlarda  Araks  (Amudaryo)  yoqalarida  boshqa 
qabilalar  qatori  massagetlar  ham  yashar  edi.  Ularga  marhum  podshoning 

---

96 
 
bevasi - malika To‘maris boshchilik qilar edi. Tabiati go‘zal bu yurtga va 
uning xalqiga egalik qilmoqchi bo‘lgan Eron shohi Kir malika To‘marisga 
uylanmoqchi  bo‘ladi.  To‘maris  uning  asl  maqsadini  fahmlab,  taklifni  rad 
etadi.  Kir  esa  massagetlar  yurtiga  qo‘shin  tortib  keladi.  Malika  To‘maris 
uni  mudhish  niyatidan  qaytarishga  urinadi.  Kirning  o‘z  fikridan 
qaytmasligini  bilgan  To‘maris  uning  o‘z  qo‘shinlari  bilan  daryodan 
massagetlar  yurtiga  o‘tishiga  imkon  beradi.  To‘maris  o‘z  yurtdoshlari 
bilan  daryodan  uch  kunlik  yo‘lga  borib  turadi.  Kirning  qo‘shini 
massagetlar  yurtiga  o‘tib  olgach,  urush  tadbirlarini  ko‘radi.  Kir  hiyla 
ishlatib,  To‘marisning  o‘g‘li  Sparganisni  yigitlari  bilan  asir  qilib  oladi. 
Hiyla  bilan  asir  tushganligini  fahmlagan  Sparganis  uyatdan  o‘limni  afzal 
ko‘`rib,  o‘zini  o‘ldiradi.  Bu  voqeadan  xabar  topgan  To‘maris  Kirning 
qo‘shini bilan urushga chiqadi. 
Malika  To‘maris  bosqinchi  Kirga  qarshi  jangga  borar  ekan:  “sening 
qonga tashnaligingni qondiraman”, deb ont ichadi. 
Malika  To‘maris  qo‘shini  bilan  Kir  jangchilari  o‘rtasida  dahshatli 
to‘qnashuv  bo‘ladi.  Jangda  o‘z  yurti,  o‘z  ozodligi  uchun  o‘limdan  ham 
qaytmaydigan  massagetlar  g‘olib  chiqadi.  Eron  shohi  Kir  o‘ldiriladi. 
Uning  jangchilari  qurol-aslahalarini  tashlab  qochadilar.  O‘z  qasamiga 
sodiq  malika  To‘maris  esa  ayovsiz  jangda  o‘ldirilgan  bosqinchi  Kirning 
boshini kestirib, qon bilan to‘ldirilgan meshga soldiradi. 
O‘z  yurtini,  xalqini  sevgan,  uning  ozodligi  uchun  erkaklar  kabi 
janglarda  qatnashgan  malika  To‘marisdek  mard  xotin-qizlar  bu  yurtda 
ko‘plab  o‘tishgan.  Shuning  uchun  ham  xalq  ularning  qahramonliklari 
haqida qo‘shiqlar, dostonlar, rivoyatlar to‘qigan. (224 ta so’z). 
 
SHIROQ 
O‘rta Osiyo xalqlari qadim-qadim zamonlardan o‘zlari tug‘ilib o‘sgan 
yurtni  tashqi  dushmanlardan  mardonavor  himoya  qilganlar.  Bu  janglarda 
qo‘shni qabilalar - skiflar, massagetlar, sug‘dlar, saklarning qo‘rquv nima 
bilmas  yigitlari  beqiyos  mardlik  va  jasorat  ko‘rsatganlar.  Tarixda  ba’zan 
bir  kishining  butun  bir  qo‘shinga  bas  kelgan  hollari  ham  bo‘lgan.  Bunga 
oddiy cho‘pon yigit Shiroqning ko‘rsatgan qahramonligi misoldir. 
Doro qo‘shini bilan saklar o‘rtasida qaqshatqich urush borar edi. Sak 
podachilaridan  Shiroq  o‘z  podsholari  Sakesfor  Omarg  va  To‘marislar 
huzuriga kelib, Eron qo‘shinini bir o‘zi hiyla bilan halok etajagini aytadi. 
Buning  evaziga  podsholardan  o‘zining  oilasi,  bolalari,  avlodiga 
g‘amxo‘rlik  qilish  to‘g‘risidagi  va’dalarini  oladi.  Shundan  so‘ng  Shiroq 
ular  oldida  o‘zining  quloq,  burunlarini kesib,  butun  a’zoyi badaniga  ozor 

---

97 
 
yetkazadi.  O‘zini  rosa  qiynab,  azoblangan  holatga  keltirgach,  Eron 
qo‘shinlari joylashgan tomonga ketadi. 
Hamma yog‘i qonga belangan Shiroq Eron shohi Doroga arz qilib, uni 
qabiladoshlari  shunday  ahvolga  solganliklarini  aytadi.  U  saklardan  o‘ch 
olish  maqsadida  Doro  qo‘shinini  saklar  yashiringan  joyga  boshlab 
borishga ahd qilganligini ma’lum qiladi. Unga ishongan Doro qo‘shini bir 
haftalik  oziq-ovqat,  suv  olib  yo‘lga  tushadi.  Uzoq  yo‘l  yurgach  Doro 
qo‘shinining  oziq-ovqatlari,  suv  va  otlarga  beradigan  yemishlari  tugaydi. 
Atrof  esa  suvsiz  quruq  qum  va  hech  narsa  o‘smagan  sahro  edi.  Shunda 
Doro  jangchilari  jasur  cho‘pon  yigit  Shiroqning  hiylasidan  voqif 
bo‘ladilar. G‘azablangan dushman jangchilari uni qatl etadi.  
Shunday  qilib,  cho‘pon  Shiroqning  bir  o‘zi  vatandoshlarini  saqlab 
qoladi  va  bosqinchi  Eron  qo‘shinining  ochlik,  suvsizlikdan  qirilib 
ketishiga sabab bo‘ladi. (219 ta so’z).