У з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о лий ва урта м а Х с у с т а ъ л и м ва зи рл и ги



Download 13,41 Mb.
Pdf ko'rish
bet49/134
Sana24.02.2022
Hajmi13,41 Mb.
#201887
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   ...   134
Bog'liq
33yangivaengyangidavrgarbyevrfalpdf

\аёт
маъноси масаласини уз фал- 
сафасининг марказига куйди. Бу сохдда х,ам Шопенгауэр ирода 
х,акддаги тушунчасини олдинга суриб, уни инсонлар ^аётига, 
уларнинг тугилиши ва улимига дах^псиз деб х,исоблайди. Унинг 
иродаси — хдётга булган иродадир. У инсон томонидан хдс 
этилмайди. Бу ирода х,еч к,андай к,онунларга буйсунмайдиган, 
стихияли жараёндир. Табиатнинг абадийлиги ва ундаги чексиз ва 
мутлок, ироданинг намойиши инсонга онгли мавжудот сифатида 
бирмунча тасалли бериши мумкин.
Шопенгауэр учун утмишнинг инсон учун \еч кандай а,\амия- 
ти йук,. У утмишни х,ам хаёл деб тасвирлайди. Бутун эътиборни 
хозирги замонга к,аратиш лозимдир. Х,олбуки, \озирги ^аётимиз- 
ни \аётга булган интилиш, ирода белгилайди. Хозирги х,аётидан 
к,оник,к,ан инсон узини бахтли деб хдсоблаши мумкин. Негаки, у 
келажак учун булган куркувни енгган. Бу куркув келажак учун 
рахда солмайди. Улим олдидаги куркув купинча х,аётдан к,оник,- 
маганлик натижасида пайдо булади. Инсон нотугри яшаётганли- 
гини англайди. Шунинг учун х,ам у уз вазифасини бажармасдан 
туриб, улиб кетишидан куркдци. Агар инсон 
хдётда
уз урнини 
топса, унда кунгли хотиржам булиб, х,аётдан к,оник,ади.
Шопенгауэр учун х,аётг а булган муносабат х,ам катта ах,ами- 
ятга эгадир. Бу масалани х,ал кдлиш учун у билиш жараёнига 
мурожаат кдлади. Бу борада ran фикрларни урганиш устида 
эмас, балки ирода жараёнини урганиш х,акида кетади.
Шопенгауэр к,айта-к,айта умумий дунёвий иродавий инти-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лиш мутлок, к,оник,ишга олиб келмаслиги, натижада х,ар бир 
инсон уз \аётида бирон-бир нарсадан тулик, коникмаслиги (бу 
к,оник,иш вак,тинчалиги) ва натижада бахтли булмаслиги х,ак,ида 
гапиради. Хар бир к,оник,иш вак,тинчадир. Хозирги ^аётни Шо­
пенгауэр «хрзирни улик утмишга айлантириш, абадий улиш», 
к,иск,ача к,илиб айтганда, «абадий изтироб чекишдир», — дейди.
Агар инсон азобдан кутулса, унга х,амма нарса зерикарли 
курина бошлайди. Изтироб ва зерикиш инсонга азалдан берил- 
ган икки х,олдир.
Узининг ахлокий к,арашларида Шопенгауэр инсонга учта 
хислат хос деб к,арайди. Булар: эгоизм, газаб-нафрат, рах,м- 
шафк,ат. Барча ахлокий х,аракатларнинг заминида узгаларга ра\м- 
диллик килиш, узгаларга кулдан келганча ёрдам бериш, уларга 
камхурлик к,илиш — рах,м-шафкатнинг асосий хусусияти. Шо­
пенгауэр фикрича, «рах,мдиллик — инсон маънавиятининг пой- 
девори», «факат рах,мдиллик х,ак,ик,ий инсонпарварлик ва адо- 
латни белгилаб беради». Адолат ва инсонпарварлик эса маъна­
вий к,адриятлар ичида энг олийсидир. Рах,мдиллик хислатини 
Шопенгауэр нафакат инсонларга, балки ^айвонларга нисбатан 
х,ам куллаш лозим, дейди. Шопенгауэр х,инд фалсафаси билан 
жуда яхши таниш булиб колмай, балки унинг дунёк,арашида 
х,инд фалсафаси мух,им уринни эгаллайди.
Шопенгауэр фикрича, умумий дунёвий иродага интилиш ва 
шахсий х,аётда шу иродани х,ис этиш, унга кушилиш х,аётга 
булган иродани бушаштиради ва таркидунёчиликка олиб кела­
ди, яъни инсон хаёт кувончлари, моддий неъматлардан узини 
тийиши лозимдир. Иродага интилиш бу хох,ишларни йукртиш 
билан баробардир. Хох,ишлар урнини ички хотиржамликда деб 
билади. Ички хотиржамлик таркидунёчиликдадир, дейди Шо­
пенгауэр.
Юзаки к,араганда, уз-узини улдириш, х,аётга булган инти- 
лишни йук килувчи энг яхши чорадир. Лекин Шопенгауэр буни 
рад этиб, уз-узини улдириш, аслида иродасизлик ва хаётга 
булган интилишга буйсунишдир, деб хисоблайди. Бунинг урни­
га, Шопенгауэр фикрича, барча хох,ишлар ва истакларни рад 
этиб, улардан воз кечмок лозимдир, яъни у христиан динига ва 
х,инд фалсафасига хос булган зохидлик, таркидунёчиликни хо- 
Хишлар урнига куяди.
Шопенгауэрнинг динга булган муносабати узига хосдир. Ху- 
донинг бор-йук^игини исботлаб булмайди, ироданинг абадий- 
лиги оламни яратилганлигини инкор этади. Бундан ташкари, 
вакт мутлок абадий булмасдан, тасаввурлар оламига хосдир.
Шопенгауэр илохий иродани оламий иродадан ажратиб, уни 
х,еч кандай максадсиз булган харакат деб хисоблайди. У назарий 
исботлардан ташкари, динга хос булган исботсиз эътикодни тан 
олмайди. Райритабиий йул билан х,акикатни очишни х,ам файла­
суф инкор этади. Бундай хдкикатни очиш усуллари билан фал-
www.ziyouz.com kutubxonasi


сафа уртасида тубсиз жар бор, дейди Шопенгауэр. Диннинг 
ахлокда таъсирига х,ам ижобий муносабатда булмайди.
Дин зиддиятли хусусиятга эгадир, бир томондан, динда халк- 
ни юпатиш ва нотугри фикрлар, алдаш хусусияти булса, иккин­
чи томондан, динда инсонпарварлик, рахм-шафкат гоялари 
мавжуд.
Шундай килиб, Шопенгауэр таълимотида иррационализм 
фалсафасида илк пайдо булган гояларни куришимиз мумкин. Бу 
гояларда дастлабки буддизм таълимотининг таъсирини хам кура- 
миз. Масалан, хохишлардан воз кечиш, таркидунёчилик ва нир- 
ванани барча хохишлардан воз кечиш деб тушунишдир. Ирраци- 
онализмнинг кейинги боск,ичида, яъни Ницше фалсафасида бу 
гоялар танкид килинади. «Зардушт таваллоси» асарида Ницше 
рухий ривожланиш йулида, таркидунёчилик зарурий эмаслиги­
ни курсатади. Хозирги замон хинд фалсафасида, хусусан Шри 
Ауробиндо таълимотида хохишдан воз кечиш, хаётга булган 
ирода, нирвана, илохий мухаббат хаммаси янгича талкин килин­
ган. Масалан, хохишлардан воз кечиш урнига уз калбида хурсанд- 
чилик ва хайратланиш холатларини хис килмок керак. Бу холат­
да инсон изтироб чекишдан кутулади. Хаётида етиша олмаган 
неъматларга интилиш урнига борликдаги барча тирик жонзот- 
ларга мехр кузи билан караш ва улардан бахра олиш хис- 
туйгулари изтироб билан зерикишга урин колдирмайди. Инсон 
кандай мехнат килмасин, уни кизикиш ва мехр билан килса, 
мехнати унумли булади. Инсон ким билан мулокотда булиши- 
дан катьий назар, одамларга хайрихохдик, инсонпарварлик хис- 
туйгулари билан мулокотда булса, Узи куйган максадига эриша- 
ди, инсонлар уртасидаги муносабатлар самимий ва мехр-окибатли 
булади. Нирвана холати хакида эса, Ауробиндо куп фикрларни 
айтиб утади. Унинг фикрича, нирвана холатига кириш учун 
таркидунёчилик шарт эмас. Нирвана холатида инсон рухий хо- 
тиржамликка мукаммал равишда етишади. Унинг калби илохий 
мухаббат хис-туйгуларига тулиб, худонинг калби билан бирла- 
шади. Бу эса, уз навбатида, инсоннинг феъли ва онги чексиз 
кенгайишини, бутун борликни уз вужуди билан хис килишини, 
инсон вужуди борлик билан кушилиб кетишини англатади. Мод­
дий олам борликнинг бир кисми экан, демак, инсон онги бу 
оламни хам инкор этмайди. Аксинча, унга кушилиб, моддий- 
ликни рухийликка кушишга интилади. Моддий олам заминида 
етишган куч-кудратни очиб, уни оламий куч-кудрат билан бир- 
лаштиришга харакат килади. Демак, нирвана таркидунёчилик 
эмас, балки моддий оламнинг рухий оламга кушилиши ва унинг 
турланишидир. Натижада хаёт, Шопенгауэр айтганидек, изти­
роб эмас, балки, хаёт — бу мехр-мухаббат уммонига интилиш, 
ундан рохатланишдир. Агар Шопенгауэр фалсафаси тушкунлик 
рухиятидаги фалсафа булса, хозирги замон иррационалистик 
фалсафасини эса мухаббат ва хурсандчилик фалсафаси деб ата-
www.ziyouz.com kutubxonasi


шимиз мумкин. Бу фалсафани тугри тушуниш учун факдт билиш 
ва тафаккур механизмига эмас, балки эзгу хдс-туйгуларга хам 
таяниш лозимдир.
XIX АСРНИ Н Г О ХИ РИ ДА РАРБИЙ ЕВ РО ПАД А 
«Х А ЁТ Ф А Л С А Ф А С И »
«Хаёт фалсафаси» Fap6 адабиётларида турли маънода ишла- 
тилади:
— хаёт мазмуни кддриятлари тугрисидаги тасаввурлар йи- 
гиндиси бир мукаммал тизимга келтирилган таълимот;
— ижтимоий-ахлокдй, амалий фалсафа.
XIX аср охирида «хаёт фалсафаси» мустакдл ва мухим йуна- 
лишга айланди. Бунга сабаб, «тафаккур — фалсафанинг универ­
сал органи» сифатида тулик, дунёцарашни тушунтириб бера 
олмай к,олганлигидир. Унинг 5фнини, хаёт кечинмаларига тула 
фалсафа эгаллаши керак эди. Германияда «Хаёт фалсафаси»га 
асос солган файласуфлар Фридрих Ницше ва Вильгелм Дильтей 
хисобланади.
«Хаёт фалсафаси» XIX асрнинг охирларида оламнинг меха- 
нистик манзарасини тузган табиий-илмий дунёк,арашга жавоб 
сифатида юзага келди. Х,аёт фалсафаси механицизм урнига «жон- 
лилик» (организм)ни куяди, яъни вок,еликни индивиднинг эр­
кин «фаоллиги» деб, бу «фаоллик» иродага ухшаш булганлиги 
сабабли уни рационал илмий билиш англаб олишга муяссар 
булолмайди, деб к,арайдиган «организм»ни куяди.
«Хаёт фалсафаси» уз ижтимоий мазмунига кура, эркин 
и к , т и -
содий муносабатларнинг янги боскдчининг бошланиши билан 
ва ижтимоий зиддиятларнинг кескинлашиши билан богликдир. 
«Хаёт фалсафаси» хозирги замон жамиятининг «механик» ва 
«жонсиз» ижтимоий тузуми урнига «узвий» ва «жонли» мушта- 
рак жамият барпо этишни так,озо кдлаётган «хаётий стихия» 
нук,таи-назаридан изохлайди. Шундай кдлиб, «хаёт фалсафаси­
нинг» йирик намояндаларидан бири олмон файласуфи Ф.Ниц- 
ше хисобланади.

Download 13,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   ...   134




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish