2. Nerv markazlarining fiziologik xususiyatlari. Markaziy nerv sistemasi bo’limlarning yoshga oid xususiyatlari

 

Dinamik stereotip, nutq funktsiyasi va uning fiziologik asosi.  

Stereo-qaytarilish degan ma’noni anglatadi. Odatdagi hayot sharoitida odam 

va  hayvon  organizmiga  turli-tuman  ta’sirlovchi  ta’sir  etib  turadi.  Miya  yarim 

sharlar  po‘stlog‘ining  shartli  reflekslar  analitik  sintetik  faoliyati  tufayli  organizm 

shu  xildagi  murakkab  ta’sirlovchilarga  moslashadi.  Organizmning  murakkab 

shartli reflektor faoliyatiga misol qilib kompleks shartli reflekslarni olish mumkin. 

Bu  miya  yarim  sharlari  po‘stlog‘ining  yanada  murakkab  faoliyati  bo‘lib,  shartli 

reflektor faoliyati yoki dinamik stereotip hisoblanadi.  

Dinamik  stereotip  deb,  ma’lum  bir  vaqtda  shartli  reflekslarning  uzluksiz 

ravishda  tartib  bilan  kelishi  va  nerv  sistemasida  shu  ta’sirga  javob  qaytarilishiga 

aytiladi.  Boshqacha  aytganda,  u  bir  necha  yillar  davomida  shartli  reflekslarning 

izchillik  bilan  kelib,  miya  po‘stlog‘ida  qo‘zg‘alish  va  tormozlanish  jarayonlari 

hosil  qilishidir.  Dinamik  stereotip  har  bir  odam  uchun  o‘ziga  xosdir.  Dinamik 

streotip qiyinchilik bilan  shartli reflekslarning qaytarilishi natijasida hosil bo‘ladi. 

Ko‘pgina  faoliyatlar  avtomatlashadi  va  uzoq  vaqt  saqlanadi.  Masalan  yurish, 

yugurish, sakrash, qoshiq bilan ovqatlanish, bir vaqtda uyg‘onish, bir vaqtda dars 

tayyorlash  va  h.k.  Bularning  hammasi  boladagi  ko‘nikmalar  bo'lib  uning  asosida 

miya  po‘stlog‘idagi  dinamik  streotipning  hosil  bo‘lishi  yotadi.  Dinamik  streotip 

bola va o'smir xulqining asosini tashkil etadi.  

Maktab  yoshidagi  bolalar  bosh  miya  yarim  sharlari  po‘stlog‘ida  dinamik 

stereotip  hosil  bolishining  dinamik  jarayonlarini  tekshirish  faqat  nazariy  emas, 

balki  amaliy  jihatdan  ham  muhim  ahamiyatga  ega.  Masalan,  darslarni  fiziologik 

asoslarda  tashkil  etish,  kun  tartibini  tuzish,  ovqatlanish,  mehnat  va  dam  olish  va 

hokazolar  o‘quvchilar  hayotida  dinamik  stereotipni  vujudga  keltirish  yo'li  bilan 

amalga  oshiriladi.  Bolaning  bir  maktabdan  boshqa  maktabga  borishi,  bir  sinfdan 

boshqa sinfga o‘tishi, o'qituvchi yoki tarbiyachilarning tez-tez o‘zgarib turishi va 

---

boshqalar  natijasida  streotip  o'zgaradi.  Bu  nerv  sistemasining  zararlanishiga  olib 

keladi.  

Bolalarda  nutqning  rivojlanishi.  Bola  katta  kishilar  va  tengdoshlari  bilan 

bevosita  muloqatda  bo’lib  turar  ekan,  turli  so‘zlarni  eshitib,  nutqqa  o‘rgana 

boshlaydi. U 6-7 oyhgidan boshlab eshitgan so‘zlaridan bo‘gin ajrata oladi. Bular 

ta’sir kuchiga ega bo’ladi va tashqi ta’sirlovchilar bilan bog’lanadi. So‘zlar avval 

shartsiz  ta’siriovchilarning  signallari,  so‘ngra  shartsiz  reflekslarning  signallari 

sifatida  ta’sir  etadi,  ular  asta-sekin  shartli  va  shartsiz  ta’siriovchilarning  o‘rnini 

bosib ketadi.  

5  oylik  bola  so'zlarga  tushunadi.  So‘z  ohangi  va  imo-ishoralarga  harakat 

shartli  reflekslari  hosil  bo’ladi.  Bir  yasharlik  bola  5-10  ta  so‘zni  ayta  oladi.  1,5 

yoshdan boshlab bolada so‘z boyligi orta boradi. 3 yashar bola 500 dan ortiq so‘zni 

biladi. Bolaning so‘z boyligi mashq qilishga, o‘ziga xos xususiyatlariga, tarbiyaga 

va nerv sistemasining xususiyatiga bog’liq.