Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti "filologiya" fakulteti

       Til ul” tedi, yig‘ til, yul o‘ttin o‘zung. 

---

55 

 

(Tilingni tiy, so‘zingni qisqa qil, bu til tiyilsa, o‘zing ham saqlanasan. 

Rasul:  “Kishini  o‘tga  (jahannamga)  yuzi  bilan  tashlovchi  narsa  uning 

tilidir”,-  deb  aytdi,  shuning  uchun  tilingni  tiy,  o‘zingni  o‘tdan  tort,  asra) 

[34.71]. 

 

Shunday  hodisani  Navoiyning  “Hayrat  ul-abror”  dostonida  ham 

ko’rishimiz mumkin: 

 

Hadis o’lmish nabiydin bo’yla hodis, 

Ki olim keldi payg’ambarg’a voris.  [50. 328] 

 

Qayda ado aylagasen bu sipos, 

Kim seni deb xayri bashar xayri nos  [50.  234]. 

Dostonning  nasriy  bayonida  bayt  shunday  tabdil  qilingan:  Kim 

bo‘lmasin  seni  "Odamlarning  eng  yaxshisi"  deyishadi.  Bu  maqtovlarni  sen 

qanday oqlaysan  [25. 345].  

 

Tabdildagi  "Kim  bo‘lmasin"  jumlasi  g’aliz  chiqqanligi  seziladi. 

Shuningdek  "sipos"  so‘zi  "maqtov"  emas  "nemat  uchun  shukrona"  degan 

manoni  ifodalaydi.

32

    Binobarin,  gap  "kimningdir"  maqtovini  oqlamoq" 

haqida  emas  shukrona  keltirish  haqida  bormoqda.  "Xayri  bashar"  birikmasi 

gapning  egasi  bo’lib,  misraning  mazmuni  "Insoniyatning  eng  yaxshi  vakili 

seni insonlarning yaxshisi deb atadi". Navoiy "xayri bashar"  - insoniyatning 

eng  yaxshi  vakili  deganda  Muhammad  (a.s.)ni  nazarda  tutgan  hamda 

"Xayrun  nasi  man  yanfaulinnas",  ya’ni  "Insonlarning  eng  yaxshisi 

boshqalariga  naf  keltiradiganidir"  degan  hadisga  bevosita  ishora  qilmoqda. 

                                                           

32

 Farhangi zaboni tojiki. 2-jild. 244–sahifa. 

---

56 

 

Demak baytning mazmuni: Payg‘ambar (a.s.) seni insonlarning yaxshisi deb 

atadi. Buning shukronasini qanday ado etasan [32]. 

  Xulosa  qilib  aytganda,  Alisher  Navoiyning  “Hayrat  ul-abror”  dostoni 

“Xamsa”larning  birinchi  dostonlari  an’anasida  yozilgan  bo’lsa-da,  asar 

kompozitsiyasida Adib Ahmad Yugnakiyning “Hibat  ul-haqoyiq” dostoniga 

hamohang  bo’lgan  jihatlar  anchagina.  Buni  dostonning  umumiy  tuzilishi, 

muqaddima  va  asosiy  boblarning  mazmun-mundarijasi,  sarlavhalarning 

tuzilishi va uslubi hamda bir qator  badiiy  detallar (iqtiboslar keltirish, tasvir 

vositalaridan  foydalanish  va  h.k.)da  ko’rishimiz  mumkin.  Bu  esa  shoir  va 

mutafakkir  Alisher  Navoiy  “Hayrat  ul-abror”  dostonini  yaratishda  Ahmad 

Yugnakiyning  adabiy  an’analari  xususan,  axloqiy  qarashlaridan  ham 

bahramand  bo’lganligini  ko’rsatadi.  Keyingi  fasllarda  shu  fikrlarni  yana-da 

asoslovchi misol va matnlarni imkon doirasida tahlil qilishga harakat qilamiz.