O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim ta’lim vazirligi

 

 

 

 

 

 

 

 

2-rasm. Yassi tasvirda kremniyning kristal panjarasi 

Absolyurt no’l temperaturada tashqi qobiq elektronlar kovalent bog’lanishda 

qatnashadi,  bunda  kremniy  izolyator  bo’ladi  chunki  o’tkazuvchanlikni  hosil 

qiluvchi 

erkin 

elektronlar 

bo’lmaydi 

absolyut 

temperaturadan 

farqli 

+4 

+4 

+4 

+4 

+4 

+4 

+4 

+4 

+4 

+4 

+4 

+4 

Si

 

Si

 

Si

 

Si

 

Si

 

Si

 

Si

 

Si

 

Si

 

Si

 

Si

 

Si

 

---

7 

 

temperaturalarda panjara atomlari tebranadilar va bazi bir elektron o’z atomidan 

chiqib  ketish  energiyasini  oladilar  bunda  kovalent  bog’lanish  buzilishi  natijasida 

elektron  o’tkazuvchanlik  kovak  hosil  qiladi.  Shunday  qilib,  panjarani  issiqlik 

tebranishlari  hisobiga  elektron  kovak  juftlik  generatsiyalanadi.  3-  rasmda  erkin 

elektronni rekombinatsiyagacha bo’lgan holati uchun shartli belgisi ko’rsatilgan. 

             

 

 

 

 

 

 

3-rasm Yarimo’tkazgichda erkin elektron va kovaklarni harakarti (uzluksiz chiziq 

elektron harakati, uzuk chiziq – kovak harakati). 

 

Rasmdan  korinib  turibdiki  ,  elektron  panjara  ichida  har  qanday  holatni 

egallashi mumkin kristal bo’yicha uzilgan aloqa qozg’algan kovak ma’lum holatni 

egallamaydi  u  bir  atomdan  boshqasiga  kovalent  bog‘lanishini  buzilishi  hisobiga 

qo’shni  atom  elektronini  ko’chishi  hisobiga  paydo  bo’lib  ko’chadi.  Bunda  yangi 

uzilgan  bog’lanish  hosil  bo’ladi  va  h.k  Shunday  qilib,  erkin  elektron  va  kovak 

mavjud va bir-biriga bog’liq bo’lmagan holda harakatlanadi 

Tashqi  kirishmalari  bo’lmagan  yarim  o’tkazgich  xususiy  yarimo’tkazgich 

deyiladi.  Xususiy  yarimo’tkazgichda  elektronlar  va  kovaklar  konsenratsiyasi  bir  – 

biriga teng bo’ladi.     U  xususiy konsentratsiya deyilib n

i

 bilan belgilanadi  

   

+4 

+4 

+4 

+4 

+4 

+4 

+4 

+4 

+4 

+4 

+4 

+4 

---

8 

 

              n

i

2

i

= AT

3

exp (-ΔE

go

 / кT)     

(1) 

bu yerda A proporsionallik koeffissienti, T- absolyut temperatura: ΔEgo- O K 

da  man  qilingan  zo’na  kengligi  bo’lib  elektronni  valent  zo’nadan  o’tkazuvchanlik 

zo’nasiga berishi kerak bo’lgan energiya, k- Bolsman doimiysi.  

Kremniy  uchun  E

go

=  1.21  eV,  germaniy  uchun  0.78  eV    uy  temperaturasida 

xususiy  konsentrasiya    kremniy  uchun  n

i 

=  10

10 

  ,  germaniy  uchun  n

i 

≈

 

2·10

13

  эл 

/sm

3  

Elektr  maydon  tasirida  elektronlar  va  kovaklarning    tezlik  qobilyati 

harakatchanlik deyiladi. Harakatchanlik birlik kuchlanganlik maydonida elektr toki 

tashuvchilarning tezligi  

Yarim o’tkazgichlarning solishtirma o’tkazuvchanligi  



 

= nqµn + pqµp 

bu yerda µn va µp elektornlar va kovaklar harakatchanligi; q elektron zaryad. 

 Kremniy 

va 

germaniyda 

elektronlar 

harakatchanligi 

kovaklar 

harakatchanligidan  2  –  2,5  marta  katta,  shuning  uchun  xussiy  yarimo’tkazgich 

o’tkazuvchanligi 

elektrton 

xarakterga 

ega. 

Xususiy 

kermnining 

uy 

temperaturasidagi solishtirma qarshiligi 2,3 k · Om · m, germaniydiki - 0,6 Om · m. 

Xususiy  yarimo’tkzgichlarning  solishtirma  qarshiligi  temperaturasi  oshishi 

bilan kamayadi, metllarda esa ortadi. 

Yarimo’tkzgichli  asboblarni  tayyorlashda  o’tkazuvchanligi  n-tur  va  p-  turdagi 

yarimo’tkzgichlardan  foydalaniladi.  Yarimo’tkzgichlarni  n  turdagilarini  hosil  qilish 

uchun  donor  kirishmalar  xususiy  yarimo’tkzgichga  kiritish  bilan  hosil  qilinadi. 

Donor kirishmalariga davriy  sistemaning V-guruh elementlari yani fosfor, arseniy 

va surma kiritiladi. Kiritish monokristalni o’stirish yoki diffuziya usullarida amalga 

---

9 

 

oshiriladi.  Yarimo’tkzgich  p-turi,  yani  kovak  o’tkazuvchanlikdagi  yarimo’tkzgichni 

olish  uchun  akseptor  kirishmalar  kiritiladi.  Akseptor  kirishmalar  sifatida  bor, 

galley, alyuminiy va indiy  Davriy sistemani III guruh elementlaridan foydalaniladi.