Texnologiyalari va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent

Nazorat savollari 
1. Elektron darslik nima? 
2. Elektron darslik tarkibi haqida soʻzlang. 
3. Elektron darslikda “oʻrganish” va “mustahkamlash” rejimlari 
ahamiyatini tushuntiring. 
4. Elektron darslik yaratishning bosqichlarini izohlang. 

---

91 
V BOB. RAQAMLI AXBOROTNI QIDIRISH VA 
OʻQUVCHILARGA TAQDIM ETISH 
5.1.  AXBOROT QIDIRUV TIZIMLARI 
 
Reja: 
1. 
Axborot qidiruvi turlari. 
2. 
Internet tarmogʻi qidiruv tizimlari rivojlanish tarixi 
3. 
Google qidiruv tizimi 
4. 
Qidiruv operatorlari 
 
Kalit  soʻzlar:    axborot  qidiruvi,  axborot  qidiruvi  modellari, 
Google, Yandex, qidiruv operatori 
 
“Axborot qidiruvi (AQ)” deganda qandaydir axborotni oʻzida jam 
etgan  hujjatni  topish  va  keyinchalik  shu  hujjatni  yoki  uning  nusxasini 
taqdim etish yoki soʻrovga javob tarzida fakt ma’lumotlarini taqdim etish 
operatsiyalari  ketma-ketligi  tushuniladi.  “Axborot  qidiruvi”  atamasini 
amerikalik matematik olim Kelvin Muers 1947 yilda kiritgan.  
Axborot qidiruvi uchun markaziy tushunchalardan biri “axborotga 
boʻlgan  ehtiyoj”    tushunchasidir.  “Axborotga  boʻlgan  ehtiyoj”  (ABE) 
deganda aniq vazifani bajarish yoki muayyan maqsadga erishish uchun 
zarur  boʻlgan  axborotga  ehtiyoj  tushuniladi.  Odatda,  u  soʻrovga  javob 
beradigan  axborotga  talab  koʻrinishida  ifodalanadi.  “Soʻrov”  deganda 
foydalanuvchi  izlab  topmoqchi  boʻlgan  axborotni  tavsiflovchi  soʻzlar 
toʻplami tushuniladi.  
ABE  individual  xarakterga  ega,  ya’ni  har  bir  holat  uchun  oʻziga 
xos. Masalan, talabaning matematikadan biror masalani yechishi uchun 
kerak  boʻladigan  formulalariga  boʻlgan  ehtiyoji  yoki  oshpazning  biror 
taom tayyorlashi uchun kerak boʻladigan yoʻriqnomaga ehtiyoji.  
Kutubxona  oʻquvchining  (kitobxonning)  axborotga  boʻlgan 
ehtiyojini  qondirishga  xizmat  qiladi.  Kitobxonlar  soʻrovi  boʻyicha 

---

92 
kutubxonadagi mavjud hujjatlar taqdim etiladi. Bunda ABE va hujjatlar 
oʻrtasida bogʻliqlik mavjud. Agar ABE boʻlmasa, hujjatlar yaratilmaydi 
va aksincha, hujjat boʻlmasa, ABE ham mavjud boʻlmaydi (5.1-rasm).  
 
5.1-rasm. Hujjat va ABE oʻrtasidagi bogʻliklik. 
Hujjatni oʻquvchilarga yetkazib berishda axborot qidiruv tizimlari 
qoʻl  keladi  (5.2-rasm).  Kutubxonalarda  bunday  tizimlar  rolini 
avtomatlashtirilgan  kutubxona  tizimlari  bajaradi  (masalan,  ARMAT 
yoki IRBIS tizimlari). Internet tarmogʻidagi axborotlarni qidirib topish 
uchun  maxsus  axborot  qidiruv  tizimlari  (AQT)  kerak  boʻladi.  Bunday 
tizimlar jumlasiga Google, Yandeks, Rambler kabilar kiradi.  
Kutubxonalardagi  tematik  kataloglar  singari  Internet  tarmogʻida 
ham sohalar boʻyicha axborotlarni guruhlovchi axborot qidiruv tizimlari 
mavjud.  Ular  jumlasiga  WWW.UZ  milliy  qidiruv  tizimini  keltirish 
mumkin. 
 
5.2-rasm. Qidiruvda AQT oʻrni. 

---

93 
 
Dastlab  AQT  kutubxonashunoslikda  va  ilmiy-texnik  axborotlarni 
qidirish 
sohasida 
foydalanilgan. 
Ularning 
rivojlanish 
tarixini 
quyidagicha keltirish mumkin:  

 
1965 – 1970 yillar - Dialog, MARK, STAIRS kabi tizimlar 
yaratilgan; 

 
1990  –  1995  yillar  -  Z39.50,  Galileo,  WAIS  kabi  tizimlar 
yaratilgan; 

 
1995  –  2006  yillar  -  RetrievalWare,  Autonomy,  AltaVista, 
Yandeks, Google kabi tizimlar yaratilgan. 

 
2006  yilda  -  WWW.UZ  milliy  qidiruv  tizimi  ishga  tushgan 
(5.3-rasm). 
Internet tarmogʻida har bir foydalanuvchi axborotni qidirish uchun 
oʻzbek,  rus,  ingliz  yoki  boshqa  tillardagi  bir  yoki  bir  necha  soʻzdan 
tashkil  topgan  soʻrovlardan  foydalanadi.  Internet  tarmogʻida 
ma’lumotlarni  uning  sarlavhasi  yoki  uning  tarkibida  ishtirok  etgan 
soʻzlar  va  jumlalar  boʻyicha  qidirib  topish  mumkin.  Bunda 
foydalanuvchi  tomonidan  Internet  qidiruv  tizimi  qidiruv  maydoniga 
kerakli ma’lumotga doir soʻz yoki jumla kiritiladi va qidiruv tizimi ishga 
tushadi. 
 
5.3-rasm. WWW.UZ milliy qidiruv tizimi koʻrinishi. 

---

94 
Hozirgi  paytda  Internet  tarmogʻida  axborot  qidiruvini  oshirish 
uchun eng koʻp qoʻllaniladigan tizim Google boʻlib qoldi [17].   
Google  AQT  Stenford  universiteti  talabalari  Larri  Peydj  (Larry 
Page)  va  Sergey  Brinlarning  oʻquv  loyihasi  sifatida  boshlangan.  Ular 
1996  yilda  BackRub  qidiruv  tizimini  yaratdilar  hamda  uning  asosida 
1998  yilda  Googleni  yaratadilar.  Google  soʻzi  googol  (gugol)  —  10 
sonining 100 darajasi (10
100
) soʻzidan kelib chiqqan. U son - 10 000 000 
000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 
000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000. 
Google tizimiga quyidagi xarakteristikani berish mumkin:  
• 
Qidiruv  tizimlari  orasida  mashhurligi  jihatdan  dunyoda 
birinchi tizim (77 %);  
• 
Oyiga  41  mlrd  345  mln  soʻrovni  (barcha  soʻrovning  62%) 
bajaradi; 
• 
Hozirda uning bazasida 80 trillion hujjat indekslangan. 
• 
Quyidagi  hujjatlar  formatlari  bilan  ishlaydi  PDF,  RTF, 
PostScript, Microsoft Word, Microsoft Excel, Microsoft PowerPoint. 
• 
Koʻp  tildagi  hujjatlarni  topishda  foydalaniladi  (200  tilda 
hujjatlar mavjud); 
• 
200  dan  ortiq  faktorlar  asosida  soʻrovga  moslikni  aniqlaydi 
(shu faktorlardan biri PageRank usulidir). 
• 
Hujjatlarni indekslashda metateglardan unumli foydalaniladi. 
Eng muhum teg sifatida web-sahifadagi title tegi ishlatiladi; 
• 
Ma’lumotlar bazasi har ikki oyda toʻliq qayta shakllanadi. 
Har  bir  foydalanuvchiga  Internet  tarmogʻi  orqali  oʻziga  kerakli 
boʻlgan  ma’lumotlarni  oson  va  tez  qidirib  topishi  uchun  axborotning 
parametrlari boʻyicha qidirish taklif qilinadi. Ular quyidagilardan iborat: 

 
Ma’lumotlarni uning tili boʻyicha qidiruv; 

 
Ma’lumotlarni  uning  turi  (matn,  rasm,  musiqa,  video) 
boʻyicha qidiruv; 

 
Ma’lumotlarni uning joylashgan mintaqasi boʻyicha qidiruv; 

---

95 

 
Ma’lumotlarni uning joylashtirilgan sanasi boʻyicha qidiruv; 

 
Ma’lumotlarni  uning  joylashgan  Internet  zonasi  boʻyicha 
qidiruv; 

 
Ma’lumotlarni xavfsiz qidiruv. 
Google  tizimida  axborotlarni  parametrlari  boʻyicha  qidirish 
menyusi 5.4-rasmda keltirilgan. 
Internet  tarmogʻida  grafik  ma’lumotlarning  koʻplab  turlari 
uchraydi,  ya’ni:  chizma  (vektor),  foto  (rastr),  harakatlanuvchi 
(animatsiya) hamda siqilgan rasmlar.  Rasm koʻrinishidagi ma’lumotlar 
ustida  faqatgina  uning  nomi  yoki  turi  boʻyicha  qidiruv  olib  borish 
mumkin.  Koʻpgina  Internet  qidiruv  tizimlari  grafik  yoki  tasvir 
koʻrinishidagi ma’lumotlarni qidirish uchun alohida boʻlimga ega boʻlib, 
bu boʻlim orqali  ixtiyoriy turdagi rasmlarni  ularning nomlari boʻyicha 
qidiruvni amalga oshirishi mumkin. 
 
5.4-rasm. Google tizimida axborotlarni parametrlari boʻyicha 
qidirish menyusi. 
 

---

96 
Kutubxonalarda kitobxonlar Google dan tashqari Yahoo, Yandeks, 
Bing  kabi  AQTlaridan  foydalanadilar.  Bulardan  tashqari  Internet 
tarmogʻida ma’lum sohada ishlaydigan ixtisoslashgan qidiruv tizimlari 
ham mavjud. Ulardan ayrimlari: 

 
“Pipl”,  “Facebook”,  “Wink”  –  insonlar  toʻgʻrisidagi 
axborotlarni qidirish; 

 
“Findsounds” – musiqalarni qidirish; 

 
“Youtube” – videomateriallarni qidirish; 

 
“Kinopoisk” – filmlar toʻgʻrisidagi axborotlarni qidirish; 

 
“Bookfinder”  –  elektron  kitob  do‘konlaridan  kitoblarni 
qidirish;   

 
“HeadHunter” – rezyume va vakant joylarni qidirish tizimlari. 
 
 
5.5-rasm. Google da rasm qidirish. 
Internetda taqdim  etilgan  ma'lumotlardan tez va aniq foydalanish 
qobiliyati – oddiy foydalanuvchi va albatta, vebmasterlar uchun foydali 
mahorat.  Qidiruv  tizimlari  bilan  ishlash  samaradorligini  oshirishni 
xohlaysizmi?  Bunda  sizga  maxsus  qidiruv  operatorlari  –  Yandex  va 
Google  qidiruv  buyruqlari  yordam  beradi.  Ular  sizga  kerakli 
materiallarni  izlab  topsish  imkonini  berishda  sizning  qidiruv 
so‘rovingizni takomillashtiradi. 

---

97 
Masalan, Google'da ma’lum so‘rov bo‘yicha faqat ayni bir tipdagi 
kengaytmali  fayllarni  qidirish  zarur  bo‘lganda,  filetype  operatoridan 
foydalaniladi (5.6-rasm). 
 
5.6-rasm. filetype operatorining qo‘llanilishi 
Quyida Google va Yandex'da mavjud qidiruv operatorlari qiyosiy 
jadval ko‘rinishida taqqoslashni ko‘rib chiqamiz: 
5.1-jadval 
Qidiruv tizimlarida mavjud qidiruv operatorlari (buyruqlari)