qismlarida o‗zgarishi (Odum bo‗yicha).
Azot elementining tabiatda aylanishi ancha murakkabdir. Atmosferadagi
erkin holdagi azotning miqdori 70% dan ortiq bo‗lsa ham undan foydalanish
uchun birikma holga o‗tkazish kerak. Birikma holga o‗tishning turli yo‗llari
mavjud bo‗lib, ulardan tabiatda kuzatiladigan momaqaldiroq vaqtida, chaqmoq
chaqishi va ionlanish jarayonlari, meteoritlarning kuyib ketishi kabilarni
ko‗rsatish mumkin. Ammo erkin azotni birikma holga o‗tkazishda tirik
organizmlarning roli kattadir. Bakteriyalar faoliyati natijasida 1 ga maydonda 2–
3 kg dan 5–6 g gacha azot birikma holga o‗tkaziladi. Dukkakli o‗simliklarning
ildizida yashovchi tugunak bakteriyalar esa yiliga 350 kg/ga azot birikmasini
to‗playdi. Azotni birikma holga o‗tkazish uchun ma‘lum energiya talab etiladi.
Tuproqqa solingan ammoniyli o‗g‗itlar nitrifikatsiyalovchi bakteriyalar
tomonidan nitrit va nitratlargacha oksidlanadi hamda denitrifikatsiyalovchi
bakteriyalar tomonidan esa ular gaz holidagi azot yoki azot oksidi tarzida
qaytariladi. Ammoniy ionlarining nitrit va nitratlargacha oksidlanishi energiya
ajralishi bilan boradi. Denitrifikatsiyalovchi bakteriyalar nitrit va nitratlardan
nafas olish uchun kislorod manbai sifatida foydalanadi. Ammoniy birikmalari,
92
nitrit va nitratlar eritmalar tarzida organizmlar tomonidan o‗zlashtiriladi.
Keyinchalik ulardan organik moddalar, birinchi navbatda, aminokislotalar va
so‗ngra murakkab oksidlar sintezlanadi. Hosil bo‗lgan oqsillar o‗simlikni
iste‘mol qiladigan konsumentlarda qayta ishlanadi. Modda almashinishining
mahsulotlari, o‗simlik va hayvonlarning qoldiqlari sifatida tuproqqa o‗tgan
organik
moddalar
mineral
moddalarga
parchalanadi.
Bunda
ammonifikatsiyalovchi bakteriyalar guruhi organik moddalardagi azotni
ammoniy tuzlariga aylantiradi. Azot birikmalarining bir qismi daryolarga borib
tushadi va undan dengizlarga quyiladi. Okean va dengizlarda azot ammoniy
tuzlari shaklida uchraydi.
Azotning tabiatda aylanishida inson juda katta ta‘sir ko‗rsatadi. Tabiatdagi
azot sanoat miqyosida fiksatsiya qilinadi. Buning ustiga dukkakdoshlar
oilasining vakillari tomonidan ham uning birikma holga o‗tishi hisobiga
yuqoridagi ko‗rsatkich biroz ortiqroq bo‗ladi. Okeanlarga har yili 10 mln. t. azot
nitratlar shaklida va 20 mln. t. esa organik moddalar bilan oqib keladi. Tabiatda
azotning aylanishini muvozanatda saqlab turish uchun sun‘iy ravishda
denitrifikasiya jarayonini tezlashtirish kerak. Qishloq xo‗jaligi o‗simliklarining
hosildorligini, hayvonlarning mahsuldorligini oshirishga qaratilgan insonning
faoliyati sun‘iy ravishda atmosferaga erkin azotni qaytarish masalasiga
yo‗naltirilgan bo‗lishi kerak.
Biosferada suvning aylanishi eng muhim mexanizmlardan biri hisoblanadi.
Quyosh energiyasi ham havo massasining bir joydan ikkinchi joyga ko‗chib
yurishi vaqtida sayyorani turli darajada qizdiradi. Atmosferada muhim davriy
jarayonlar vujudga kelib, ular mavsumiy marom xarakteriga ega. Yer yuzidagi
barcha jarayonlar bir-birlari bilan chambarchas bog‗lanib ketgan bo‗lib, keng
doiradagi moddalar aylanishini vujudga keltiradi.
Biologik doirada moddalarning aylanishi hajm va tezlik kabi ko‗rsatkichlar
bilan tavsiflanadi. Biologik doiradagi aylanishning hajmi ekotizimdagi tirik
moddalar tarkibida uchrayotgan kimyoviy elementlarning miqdorini ifodalaydi.
93
Uning tezligi esa tirik moddaning vaqt birligida hosil bo‗layotgan va
parchalanayotgan miqdorlaridir. Har qanday landshaftlar uchun biologik
doiradagi aylanish tezligini biomassasining yillik mutlaq va nisbiy o‗sishlari
hamda o‗simliklarning mutlaq qoldiqlarini hisobga olish usuli bilan aniqlash
mumkin. Quruqlikda biologik doirada aylanish tezligi bir necha kun, yil va o‗n
yillarga teng bo‗lsa, suvdagi ekotizimlar uchun bir necha kun va haftalarga teng.
Insoniyat o‗zining barcha xususiyatlari bilan birga Yer yuzidagi hayot
rivojlanishi (biogenez) ning navbatdagi bosqichidir. U eng kuchli tabiiy omil
sifatida nafaqat sayyoramiz, balki kosmik fazoni ham o‗zgartirib yubormoqda.
Kelajakda inson va biosferaning rivojlanishi qanday ketadi, degan savol
tug‗iladi. Qanday qilsa biosferani parchalanib ketishining oldini olish mumkin?
Shuni ta‘kidlash lozimki, jamiyatning rivojlanish jarayonini to‗xtatib
bo‗lmaydi. Ammo insonning biosferaga ta‘sirini boshqarish orqali ularning har
ikkisini ham rivojlanishiga ziyon yetkazmaslik mumkin. Biogenez bosqichidan
boshlab hozirgi davrdagi hayot evolutsiyasi aql yoki tafakkurning rivojlanish
bosqichi, ya‘ni neogenez deb qaraladi. Keyingi yillarda biosferaning asta-sekin
noosferaga aylanishi kuzatilmoqda. Noosferaning lug‗aviy ma‘nosi «fikrlovchi
qobiq» demakdir. V.I.Vernadskiy fikricha noosfera biosferaning qonuniy
rivojlanishi natijasida kelib chiqadigan bosqich bo‗lib, inson bilan tabiat
o‗rtasidagi o‗zaro ongli aloqa munosabatlarini o‗z ichiga oladi.
Antropogen ta‘sir ekologik omillar yig‗indisi bo‗lib, uning asosida
insonning xo‗jalik faoliyati turadi. Antropogen ta‘sirni sanoat, qishloq xo‗jaligi,
transport va demografik toifalarga bo‗lish mumkin. O‗zbekiston Respublikasi va
O‗rta Osiyo mintaqasi asosida ulardan ba‘zilarini ko‗rib chiqamiz.
Keyingi 5 yil mobaynida O‗zbekiston Respublikasida sanoat rivojlanishi 7
marta oshgan. Yalpi mahsulot qiymat jihatdan to‗rt martadan ko‗proq ortdi.
Ishlab chiqarish o‗sgan sayin atmosferaga zararli chiqindilar tashlash hajmi
ancha oshdi. Oqava suvlar hajmi ortib bormoqda. Biosferaga sanoatning ta‘sirini
o‗rganayotgan ishlab chiqaruvchi kuchlarni joylashtirish va rejali tarzda
94
ijtimoiy-iqtisodiy hamda ekologik rivojlanishda muhim ahamiyatga ega bo‗lgan
ishlab chiqarishni hududiy jihatdan maqbul ravishda tashkil etish kabi
masalalarni chetlab o‗tib bo‗lmaydi. Bu ishda ekologik oqibatlar, ilmiy va loyiha
tashkilotlarining tavsiyalarini hisobga olmasdan o‗z bilganicha ish tutish ishlab
chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirishda tarmoqlar ichida va hududiy jihatdan
jiddiy nomutanosibliklarga hamda aholi salomatligining yomonlashishiga olib
keladi. Barcha cheklovlarga qaramay, Toshkent va Farg‗ona viloyatlarida,
Toshkent shahrida sanoat jadal suratda rivojlanmoqda. Ishlab chiqarishni
hududiy tashkil etish masalalari yetarli o‗rganilmaganligi sababli Toshkent
shahrining rivojlanishiga asoslangan va izchil yondoshish ta‘minlanmayapti.
Holbuki, Toshkentning aholisi keyingi o‗n yil ichida 24 foizga o‗sib, 2 million
kishidan oshib ketdi. Bu o‗sishning beshdan ikki qismini boshqa shaharlardan
kelganlar tashkil qiladi.
Chirchiq, Olmaliq, Ohangaron-Angren, Farg‗ona-Marg‗ilon, Navoiy va
O‗zbekistonning boshqa qator mintaqalarida kimyoviy, neft-kimyoviy va
mikrobiologik tarmoqlar korxonalari, boshqa ko‗p quvvat va suv talab qiladigan
ishlab chiqarish vositalarining ko‗pligi tufayli ekologik sharoit keskinlashdi (6-
jadval).
95
6-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |