Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

 
TAYANCH SO‘ZLAR VA IBORALAR 
 
Moddiy  oqim  (mafarial  flow)  -  yuk,  detal,  tovar  -  moddiy  boyliklar  va 
hokazo,  ularga  ilova  qilish  jarayonida  ko‘rib  chiqiladigan  har  xil  logistik 
operatsiyalar  (tashish,  omborga  joylashtirish  va  boshqalar)    yoki  vaqtincha 
oraliqqa  (fn,    fn+1)  kiritilganlar.  Moddiy oqim «hajmi (miqdor, massa) va vaqt» 
o‘lchamlariga  ega.  Uning  mavjud  bo‘lish  shakli  transportda  tashilgan  yuklar  va 
boshqalardan  iborat  bo‘lishi  mumkin.  Oqim  vaqtincha  oraliqqa  ega  emas,  balki 
vaqtning  paytiga  tegishli  bo‘lganda,  u  o‘zining  qarama  -  qarshiligiga  o‘tadi. 
Masalan,  vaqtning  berilgan  paytida ko‘rib chiqiladigan yuk oqimi yo‘ldagi zahira 
va transport zahirasi bo‘ladi. 
 
Har  bir  moddiy  oqimga  ba’zi  bir  axborot  oqimi  mos  keladi,  ammo  bu 
moslik  umuman  aytganda  o‘zaro  bir  ma’noli  bo‘lmaydi.  Axborot  oqimining 
ma’lumotlari  moddiy  oqimning  haqiqiy  ma’lumotlariga  mos  kelmasligi  mumkin, 
ammo mos kelishi ham mumkin. 

---

 
203 
 
Mikrologik  darajada  moddiy  oqim  odatda  bir  necha  tashkil qiluvchilardan 
vujudga keladi. Masalan, ulgurji savdo tashkilotlarida u tushirish, saqlash, butlash 
uchastkalaridagi  oqimlardan  iborat  bo‘lishi  mumkin.  Bir  xil  katta  foydalilik 
moddiy  oqim  ta’riflari  bo‘ladi.  Ba’zi  bir  moddiy  oqimlar  ustidan  bajariladigan 
logistik  operatsiyalar  tasodifiy  xarakterga  ega.  (Masalan,  vagonni  ulgurji  savdo 
korxonasining  kirish  yo‘liga  berish,  berish  paytida  bo‘sh  qayta  ortish 
vositalarining  mavjudligi  va  boshqalar).  Moddiy  oqim  tashqi,  ya’ni  tashqi 
(logistika tizimiga nisbatan) muhitda o‘qituvchi sifatida va ushbu logistik tizimning 
ichida bo‘lgan ichki muhit sifatida tasniflanishi mumkin. 
 
Kiruvchi  moddiy  oqim  ostida ushbu logistik tizimga tashqi muhitdan kelib 
tushuvchi  tashqi  oqim  tushuniladi.  Chiqaruvchi  moddiy  oqim  ushbu  logistika 
tizimi  uchun  tashqi  muhitga  kelib  tushuvchi  va  davriy  aloqalarni  amalga 
oshirishning  shakli  bo‘lgan  oqimdan  iborat.  Yuqorida  aytib  o‘tilgan  har  bir 
moddiy oqimga ba’zi bir axborot oqimi mos keladi.  
 
Axborot  oqimi  (information  flon)  -  u  logistik  tizimda,  logistik  tizim  va 
tashqi  muhit  orasida  aylanib  yuruvchi,  logistik  operatsiyalarni  boshqarish  va 
nazorat qilish uchun zarur bo‘lgan xabarlarning majmuasi. Axborot oqimi moddiy 
oqimga  mos  keladi  va  qog‘oz  yoki  elektron  hujjat  ko‘rinishida  mavjud  bo‘lishi 
mumkin.  U  vujudga  kelish  manbai,  yo‘nalishi,  davriyligi,  hajmi,  uzatish  tezligi 
bilan ta’riflanadi. 
 
Logistikada  yana  gorizontal,  vertikal,  tashqi,  ichki,  kiruvchi  axborot 
oqimlarini  farqlash  mumkin.  Agar  bunday  oqimning  yuqorida  o‘tilgan  ta’riflari 
avvaldan  ma’lum  bo‘lsa,  unda  uning  uchun  aloqaning  boylik  manbalarini 
zahiralash,  uning  translyatsiyasining  muvofiq  rejimini  qoplash  mumkin.  Axborot 
oqimlarini  boshqarish  uzatish  tezligini  tegishli  qabul  qilish  tezligi  miqdorigacha 
cheklash;  oqimning  hajmi  ayrim  uzelning  yoki  yo‘l  uchastkasining  o‘tkazish 
qobiliyatini  miqdorigacha  cheklashdan  iborat  bo‘ladi.  Axborot  oqimlarini  ishlab 
chiqishga  harajatlar  muhim  tashkil  qiluvchi  logistik  harajatlar  bo‘ladi.  Axborot 
oqimini moddiy oqim namunasi sifatida ko‘rib chiqish mumkin. 
 
Logistika  operatsiyalari  (logistikal  operation)  -  moddiy  va  axborot 
oqimlarini o‘zgartirishga qaratilgan harakatlarning ajratilgan majmuasi. U ko‘pgina 
boshlang‘ich  shartlar,  tashqi  muhitning  o‘lchamlari  (ushbu  logistika  tizimi nuqtai 
nazaridan  boshqarilmaydigan  o‘zgaruvchanlar,  bu  o‘zgaruvchanlar  qayd  etilgan, 
tasodifiy  va  noaniq  bo‘lishi  mumkin),  muqobil  strategiyalar  maqsadiy 
vazifalarning ta’riflari tomonidan berilishi mumkin. 
 
Logistika  operatsiyalarini  tashqilarga  (ishlab  chiqarishning  logistika 
vazifalarini  amalga  oshirishga  yo‘naltirilganlar)ga  asoslanib  tasniflash  mumkin. 
Birinchi turdagi operatsiyalar, ikkinchilariga qaraganda ko‘proq darajada bir qator 
tasodifiy  va  qiyinchilik  bilan  bashorat  qilinadigan  o‘zgaruvchanlar  (bozor 
holatlarining  tebranishlari,  yetkazib  beruvchilar  tomonidan  yetkazib  berish 
shartnomasi bo‘yicha majburiyatlarning bajarilmasligi) ta’siriga duchor bo‘ladilar, 
ba’zida  qisman  yoki  katta  to‘liq  noaniqliq  sharoitlarida  bajarilishi  kerak. 

---

 
204 
Operatsiyalar  bir  tomonli  yoki  ikki  tomonlama  (tovarga  mulk  egaligi  huquqining 
va  sug‘urta  xavf-xatarining  bitta  yuridik  shaxsdan  boshqasiga  o‘tishi  bilan 
bog‘liq), qo‘shilgan qiymatga ega va usiz bo‘lishi mumkin. Qo‘shimcha qiymatga 
ega  operatsiyalar  (masalan,  bichish, idishlarga joylashtirish) haqiqatda texnologik 
operatsiyalardandir, ammo u muomala sohasida sodir bo‘ladi. 
 
Logistika operatsiyalarini moddiy (tashish, omborga joylashtirish, ortish va 
h.k.)  va  nomoddiylarga  (moddiy  oqim  haqida  ma’lumotlarni  to‘plash,  ularni 
uzatish  va  h.k.)  bo‘lishi  mumkin.  Ushbu  ta’rifdan  ravshanki,  logistika  va 
texnologiya  operatsiyalari  o‘rtasida  aniq  chegara  yo‘q.  Bir  operatsiyaning  o‘zi 
(masalan,  materialni  bichish)  belgilangan  sharoitlarda  logistik,  boshqalarda  esa 
texnologik hisoblanadi.