Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

 

---

 
167 
 
15.2. Logistika va savdodagi birlashish harakatlari 
 
 
Logistika  tovar  harakatidagi  ishtirokchilar  o‘rtasidagi  turg‘un  xo‘jalik 
aloqalarining mavjudligini nazarda tutadi. 
 
Biznes  bo‘yicha  doimiy  ravishdagi  sheriklar  o‘rtasidagina  zarur  bo‘lgan 
harajatlarni hisobga olish tizimining ravshanligi yuzasidan yuklarni va axborotlarni 
qayta  ishlash  texnologiyalarining  birgalikda  ishlab  chiqish  va  kelishilgan  holda 
qo‘llash imkoniyatlari paydo bo‘ladi. 
 
90  yillarning  ohirlarida  vujudga  kelgan  markazdan  qochish  kayfiyatlari 
mulkni  davlat  tasarrufidan  chiqarish  istiqbolidan  kelib  chiqilgani  holda, endilikda 
turli  xildagi  savdo  tarkiblarining  umumiy  tashkiliy  shakllaridagi  xo‘jalik 
faoliyatlarini  ongli  ravishda  birlashishga  intilish  kuchayib  bormoqda.  Savdoga 
nisbatan soha bo‘yicha birlashtirishning tashqi va ichki omillarini ajratiladi.  
 
Savdo  uchun  tashqi  omillar,  soha  bo‘yicha  birlashtirish  jarayonlarining 
rivojlanishini rag‘batlantiruvchi narsalar quyidagilardir: 
  bozorning noaniqligi;  
  turli sabablarga ko‘ra tushib borayotgan talablar; 
  tovarlarni sotish muammolarining keskinlashuvi; 
  savdo  faoliyatidagi  infratuzilmalarning  rivojlanmaganligi  sababli  vujudga 
kelgan tovar harakati yo‘lidagi ko‘p sonli murakkab harakatlardir. 
Savdodagi  birlashtirishning  ichki  omillaridan  ya’ni  asosiy  ichki  sohalar 
maqomi  bo‘lib  raqobatning  kuchayishi,  uning  rivojlanmagn  shakllarida  bo‘lsa 
ham hisoblanadi.  
Jahon  savdo  amaliyotini  nazarda  tutish  kerakki,  savdodagi  birlashtirish 
jarayonlari birlashishning shunday turlaridan bo‘lgan holatlarda vujudga keladi: 
  zanjirli savdo tashkilotlari; 
  savdo tarkibidagi kooperativ – shirkat birlashmalari; 
  ixtiyoriy ravishda tarkib topgan ulgurji-chakana bo‘g‘imlar. 
Shuni  ta’kidlash  zarurki,  logistik  imkoniyatlardagi  yuksak  birlashtirish 
(tarmoqli) tarkiblarning qulayligini aytish lozim. 
Masalan,  yirik  amerikalik  va  yevropalik  chakana  va  ulgurji  savdo  axborot 
tizimidagi birlashishlik xizmat ko‘rsatilayotgan do‘konlardagi peshtaxtalarda tovar 
miqdorining  kamayganligini  avtovatika  yordamida  tovar  yetkazib  beruvchini 
xabardor qiladi. Shveytsatiya savdo tizimi Migrozning misoli diqqatga sazovordir, 
u milliy iste’mol bozorining 46 %ini o‘z ichiga olgandir. 
Bu  yerda  do‘konlarning  talabnomalari  avtomatik  ravishda  markaziy  ulgurji 
omborlarga  yoki  tez  ayniydigan  mahsulotlar  bo‘yicha  esa  ishlab  chiqaradigan 
zavodga beriladi. Tizim bo‘yicha savdo jarayonlarini avtomatlashritish shunchalik 
darajada  yuqoriki  ko‘pchilik  do‘konlarda  tovar  yetkazib  berish  va  uning  sifatini 
nazorat qilish yuzasidan menejerlar bo‘lmaydi.  

---

 
168 
Xizmat  ko‘rsatish  hududida  tarmoq  tarkiblari  bir  necha  taqsimot 
markazlarini  barpo  etishlari  mumkin  va  yuk tashishni amalga ochirish va yuklarni 
kuzatib  borish  yuzasida  tashqaridagi  ixtisoslashgan  logistik  kompaniya  bilan 
shartnomalar tuzish mumkin. 
Savdodagi birlashish, hamda uning obyektiv qonuniy rivojlanishlari so‘zsiz 
mamlakatimizda  ham o‘zning namoyon etadi. Tashkiliy iqtisodiy nuqtai nazardan 
savdo 
korxonalarining 
birlashishlaridagi 
turli 
shakllarining 
rivojlanishi 
quyidagilarga imkoniyat yaratadi: 
  markazlashtirilgan  boshqarish  xizmatlarini  joriy  qilish,  ta’minot,  transport 
va  hisobot  faoliyatlarini  markazlashtirish  hisobiga  ustama  harajatlarini 
kamaytirish; 
  qulay  to‘lash  va  tovar  yetkazib  berish  sharoitlari  asosida  yirik  tovar 
to‘plamlarini  sotib  olishni  amalga  oshirish,  ular  natijasida  narx  darajasi  va 
haridorlarning manfaatlariga ta’sir ko‘rsatish; 
  tarmoqni  boshqarishni  amalga  ochirish  uchun  zamonaviy  axborot 
texnologiyasidan  foydalanish  hamda  sotiladigan  mahsulotlar  ro‘yxati 
bo‘yicha axborotlar to‘plamini barpo etish; 
  tovar  yetkazib  berishda  mamlakat  ishlab  chiqaruvchilarini  har  tomonlama 
qo‘llab quvvatlash; 
  savdo  tashkilotlarini  qo‘shimcha  xizmatlarini  kichik  nonvoyxonalarini 
tashkil  etish,  go‘shtlarni  yarim  mahsulot  sifatida  qayta  ishlash  sexlarini  va 
boshqalarni tashkil etish. 
G‘arbning  ayrim  mamlakatlaridagi  savdosida  logistik  tizimning 
rivojlanishida tarmoqlarning mavjudligini natijasida shart-sharoitlar vujudga kelgan 
bo‘lib ularning hissasiga savdo aylanishining 90 % miqdori to‘g‘ri keladi.