Тарихий география doc

Adabiyotlar. 

1.  Ulug`bek. To`rt ulus tarixi. 

     2.Raximbekov R. U Dontsova 3,4 O`rta Osiyo tabiatini geografik o`rganish tarixi. Toshkent 

1982 yil. 

3. Karimov Sh, Shamsiddinov R Vatan tarixi. (1 kitob). Toshkent 1997 yil. 

      4. Tarixiy geografiya ma`ruzalar matni. Namangan 2001 

 yil. 

 

---

5 - mavzu. Amir Temur va temuriylar davri tarixiy geografiyasi. 

 

Reja. 

 

1. 

Temur davlatining tarixiy geografiyasi. 

2. 

Temuriylar davri tarixiy geografiyasi. 

3. 

Temur va temuriylar davrida geografik bilimlar. 

 

Amir  Temu  ro`ta  murakkab  bir  sharoitda  maydonga  chiqdi.  XIV  asrning  60-yillarida 

Movoraunnahr  siyosiy  jixatdan  tarqoq  bo`lib,  mug'il  shahzodalar  bir-birlari  Bilan  to`xtovsiz 

urush  olib  bormoqda  edilar.  Chig'atoy  ulusiga  qarashli  Movoraunnahr  o`nlab  mustaqil 

bekliklarga bo`linib ketgan edi: Shahrisabizda - Xoji Barlos, Xo`jandda - Boyazid Jaloir, Balxda 

-  Amir  Xusayin,  Shibirg'onda  -  Muhammad  Aperdi  Nayman,  Ko`xistonda  -  Amir  Sotilmish, 

Arxang  Saroyda  -  O`ljoy  Aperdi  va  xakozo.  O`zaro  feodal  urushlar  Movoraunnahr  iqtisodini 

yo`ldan chiqardi, xalqning turmush sharoiti og'irlashdi. 

Amir  Temurning  xokimiyat  uchun  yo`li  1360  yili  Keshda  To`g'liq  temur  xizmatiga 

kirishdan  boshlandi.  1365  yil  22  mayda  Temur  va  Xusayn  qo`shinlari  Ilyosxo`jadan 

mag'lubiyatga uchradi (Chinoz "Jangi loy"). Sarbadorlar harakatidan so`ng 1366 yili ittifoqchilar 

Samarqandga  kiradilar.  1370  yili  Amir  Temur  Balxni  egallaydi.  U  Movoraunnahr  Amiri  deb 

e`lon qilinadi 1371  yili Xorazmni  egallaydi. 1376  yilgacha qamaruddinga zarba  berib,  Farg'ona 

vodiysining  katta  qismini  egallaydi.  1391  yilda  qunduzchada  To`xtamizga  katta  zarba  beradi. 

1395 yili Tarak daryosi (Kavkazda) yaqinida shu zarba qaytarildi. 1380 yillardan boshlab Temur 

qo`shni davlatlarni  bosib olishi  boshlandi. 1381 yili Xirot, 1384 yilgacha Эronning katta qismi, 

1386-1388  yillarda  (uch  yillik  urush)  Jn.  Ozarbayjon,  Shimoliy  Iroq,  Gruziya  va  Armaniston 

egallandi.  1392-1396  yillarda  (besh  yillik  urush)  Iroq,  g'arbiy  Эron  egallandi.  1398-1399 

yillarida  Hindiston,  1404  yilgacha  Damash,  Bog'dod,  Turkiya  erlari  egallandi.  Oqibatida 

Xitoydan qora dengizgacha, Oroldan Fors qultig'igacha bo`lgan ulkan davlat barpo qilindi.  

Amir  Temur  davlatni  boshqarishda syurg'ol usulida  foydalandi. Jahongir Mirzoga  Balх, 

Umarshayh  Mirzoga  Fors,  Mironshohga  Ozarbayjon,  Armaniston,  Iroq,  Shohruhga  Xuroson, 

Jurjon, Mozandaron, Seyiston bo`lib berildi.  

Amir  Temur  davlati  iqtisodi  to`g'risida  gapirganda  shuni  aytish  mumkinki, 

Movoraunnahr bu davrda tarixdagi eng rivojlangan cho`qqilaridan birida edi. Barcha ishlar aniq 

belgilab  qo`yilgan  qonun  -  qoidalar  asosida  olib  borildi.  Xo`jalikning  asosiy  turi  xisoblanmish 

dexqonchilikga katta e`tibor berildi. Yangi erlarni o`zlashtirish uchun suniy sug'orish inshootlari 

qurildi. Bunday erlardan uch yilgacha soliq olish   taqiqlandi. Soliq tizimi ham davlat tomonidan 

tartibga solindi.  

Samarqand  bozori  atrofidagi    misgarlik,  kulolchilik,  zargarlik,  maxsido`zlik, 

duradgorchilik,  temirchilik,  to`qimachilik  ustaxonalari  rivojlandi.  Amir  Temur  chet  el 

hunarmand  ustalarini  to`xtovsiz  Movoraunnahrga  keltirdi.  Natijada  keng  turli  hunarmandchilik 

mahsulotlari  ko`paydi.    Binokorlik  ayniqsa  keng  avj  oldi.  Ko`prik,  yo`l  qurilishida  tortib,  yirik 

inshootlar  qurilishi  shu  paytgacha  bu darajadа ko`paymrgan  edi.  Samarqand  atrofida  Sultoniya, 

Sheroz,  Damashq,  Bog'dod,  qohira  kabi  yirik  davlatlar  nomlari  berilgan  butun  bir  qishloqlar 

vujudga keldi.  

Ichki  va  tashqi  savdo  xo`jalikning  boshqa  turlari  rivojlanishiga  qarab  tez  rivojlandi. 

Shahar  markazlarida  Chorsu,  deb  nomlangan  bozorlar  vujudga  keldi.  Bozor  atroflarida  esa 

ustaxonalar bilan birga savdo do`konlari binyot etildi. Xattoki (Ro`za oylarida ) kecha-yu kunduz 

savdo tinmaydigan "bozori shab" urfga kirdi.  

Chegaralarning  mustahkamligini,  qat`i  qonunlarning  mavjudligi  savdo  va  karvon 

xavfsizligini  ta`minlovchi chora-tadbirlar tashqi  savdoni kuchaytirdi. Buyuk  ipak  yo`li tiklandi. 

Sharq va g'arb o`rtasida doimiy tavar ayrboshlash davlat xazinasini boyitdi.  

Temuriylar.  Temurning  davlat  erlarini  syurg'ol  shaklida  bo`lishi  temuriylar  davrida 

(Amir Temur o`limidan keyinoq) feodal tarqoqlika bosh sababchi bo`ldi. Pirmuhammadning taxt 

---

vorisi  etib  vasiyat  qilinishiga  qaramasdan  taxtni  Xalil  Sulton  egalladi  va  1405  yil  18  martda 

o`zini oliy hukmdor deb e`lon qildi. Lekin ko`p o`tmay Amudaryoning chap sohilida uning ukasi 

Mirzo Surton Xusayn bo`ysinishdan bosh tortdi. Turkistonda Amir Xudaydod, Farg'onada Shayx 

Nuriddin bosh kutardi. Paytdan foydalangan Pirmuhammad Amudaryoning o`ng sohiliga - Xalil 

Sulton  erlariga  kechib  o`tdi.  Umuman,  Xurosonda  Shohruh,  Balx,  g'azna,  qandahorda 

Pirmuhammad,  g'arbiy  Эron  va  Ozarbayjonda  Mironshohning  o`g'illari  Umarshayx  Mirzo  va 

Abu  Bakr  Mirzolar  mustaqil  hokimlarga  aylanishdi.  Farg'onada  Xudaydod,  Xorazmda  Idiku 

temuriylarga  bo`ysinmay  quydilar.  1407  yil  Pirmuhammadning,  1408  yili  Mironshohning 

o`ldirilishi  vaziyatni  yanada  chigallashtirdi.  Faqatgina  149  yilda  Shohruhning  taxtni  egallashi 

birmuncha  osoyishtalikni  boshladi.  U  Xirotga  qaytgach  Samarqand  taxtiga  o`g'li  Ulug'bekni 

qoldirdi.  Ulug'bekdan  so`ng  1469  yilda  Sulton  Xusayn  davrida  rivojlandi.  Lekin    amalda 

Movoraunnahr va Xuroson ajratib yuborilgan edi.  

Temuriylar davrida geografik bilimlarning rivojlanishi. 

XIV  asrning  60-70  yillaridan  to  XV  asr  oxirigacha  hukm  surgan  temuriylar  hokimiyati 

davrida, aksincha, O`rta Osiyoda geografik bilimlar ancha rivojlandi.    

Amir Temurning   ilm-fan taraqqiyotiga etarlicha   homiylik qilmadi.   U asosan mashxur 

quruvchi  ustalarni  to`plab  Movoraunnahrning  ulkan  qurilishlarida  foydalandi  hamda  tarixnavis 

olimlarni to`pladi. Mana shunday tarixnavis va geogrif olimlardan biri Hofizi Abrudir. 

Hofizi  Abru  taxminan  1361-1362  yillarda  Xirotda  tug'ilgan  va  1431  yil  Ozarbayjondan 

Xirotga qaytib kelayotganida Zinjon shahrida vafot etgan. 

Binobarin, olim hayoti va ijodining bir qismi Amur Temur davriga to`g'ri kelsa, bir qismi 

uning  o`g'li,  Xuroson  hokimi  Shohruh  davriga  to`g'ri  keladi.  HofiziAbru  deyarli  yarim  asr 

davomida  temuriylar  davrida  O`rta  Osiyo  va  O`rta  Sharq  mamlakatlarida  ro`y  bergan,  siyosiy-

iqtisodiy va madaniy o`zgarishlar shoxidi bo`lgan. Ayni vaqtda "ulug' amir" xizmatida munshiy 

(kotib) vazifasini o`tagan. Olim juda ko`p o`lka shaharlarda bo`lganligini yozadi. 

Hofizi  Abru  o`zi  ko`rgan  erlar  tarixi  hamda  geografiyasiga  doir  ko`plab  ma`lumotlar 

to`plagan  va  keyinchalik  Shohruh  saroyida  tarixchi  sifatida  xizmat  qilar  ekan,  bu 

ma`lumotlardan keng foydalangan.  

Hofizi Abruning ko`plab asarlaridan bizgacha birgina geografik-tarixiy asari etiб kelgan. 

Bu asa  O`zbekiston SSR Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutining  qo`lyozmalar 

fondidagi 5361- sonli qo`lyozmadir. Bu qo`lyozmaning geografik qismida butun Dune haqidagi 

o`rta  asr  geograflariga  ma`lum  bo`lgan  dunyoning  tasviri,  shuningdek,  Эronning  Fors,  Kirmon 

viloyatlari  hamda  Xurosonning  qisqacha  geografiyasi  berilgan.  Hofizi  Abru  asari  tasviriy-

geografik va kartografik  qismlardan iborat. 

Hofizi  Abruning  o`zidan  oldin  o`tgan  ko`plab  geograflarning  ma`lumotlaridan 

bahramand bo`lganligi,  bu ob`ekilarning bevosita kuzatganligi, uning tasviri ahamiyatini yanada 

oshiradi.  Sayyoh  o`lkamizning  ikki  asosiy  daryosi  -  Amudaryo  bilan  Sirdaryonigina  emas,   

boshqa  yirik  daryolarni  ham  (jumladan  Murg'ob  daryosini)  ham  yuqoridagi  tarzda  batafsil 

tasvirlagan. 

Hofizi Abru o`zi tasvirlagan yirik tabiiy geografik ob`ekilarning (Hind okeani, dengizlar 

orollar,  shaharlar  va  h.k.)  chizmalarini  ham  berganki,  bu  hol  ham  uning  asariga  bo`lgan 

qiziqishini  ko`paytiradi.  Xullas,  Hofizi  Abru  ma`lumotlari  umumgeografik  jahatdan  ham 

o`lkashunostlik jihatdan ham o`z davrining eng ajoyib ilmiy durdonasidir. 

XV-XVI  arslar  O`rta  Osiyoda  geografik  tasavvurlarning  rivojlanishida  juda  muqim 

tarixiy bosqichdir. Bu davrda, O`rta Osiyoda  yuqori aytib o`tganimiz Hofizi  Abrudan tashqarii, 

jahon geografiyasi uchun boy ilmiy meros qoldirgan ajoyib sayyoh, tarixnavis va geograf olimlar 

Giyosiddin  NaqqOsh,  Abdurazzoq  Samarqandiy,  Mirzo  Ulug'bek,  Ali  qushchi,  Zahiriddin 

Muhammad  Bobur,  Haydar  Mirzo,  Hofizi  Tanish  Buxoriy,  O`tamish  Hoji  va  Sulton  Balxiylar 

etishib chiqdilar. 

Masalan,  Xuroson  hokimi  Shohruh  Xitoyga  elchilar  sastavida  yuborgan  g'iyosiddin 

Naqqosh (1418-1422) uch yil davomida Xirotdan Pekingacha bo`lgan mashrut bo`ylab juda katta 

territoriyaning  tarixi,  aholisi,  shaharlari  va  tabiati  haqida  ajoyib  ma`lumot  to`plagan.  "Uning 

---

Xitoy  tarixi"  va  "Ajoyi  Ul  Latif"  nomi  balan  mashxur  kundaiklaridan  iborat  asarida  O`rta 

Osiyoning SharqIy qismi geografiyasiga oid boy materiallar bor.  

Ulug'bekning istedodli shogirdi va olim ishning davomchisi Ali qushchi (1403-1474) o`z 

davrining Ptolemeyi nomini olishga muyassar bo`ldi. Ali qushchi Ulug'bekning fojiali o`limidan 

(1449)  so`ng  bir  necha  yil  o`tgach,  Эron  va  Turkiyaga  ketib,  astranomiya,  geografiya  va 

tematikaga oid ilmiy tadqiqodlarini o`sha erlarda davom ettirdi.