Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

 
25-боб. ҚОТИЛЛИК ЖИНОЯТЛАРИНИ ТЕРГОВ ҚИЛИШ 
 
1-§. Қотиллик жиноятларининг
криминалистик тавсифи 
Қотиллик, яъни қасддан инсонни ҳаётдан маҳрум этиш жиноятлари 

---

оғир ва тергов услуби анча мураккаб кечадиган ҳодисалардан ҳисобла-
нади.
Криминалистик тергов услубини қўллашлик қотиллик жиноятини 
текширишда жабрланувчининг ўлими сабабини аниқлашга: у ўз-ҳаётига 
қасд қилдими, ўлими табиий ҳолатдан юз бердими, бахтсиз ҳодиса нати-
жасида ёки қотилнинг тажовузидан содир бўлдими, деган ҳолатларни 
аниқлашга қаратилади. Шунинг учун ҳар қандай ҳолатларда топилган 
одамнинг мурдаси ёки маълум инсоннинг шубҳали вазиятда бедарак 
йўқолиш ҳодисаси криминалистик тергов услуби қоидаларига асосланган 
ҳолда текширилиши лозим. 
Қотиллик жиноятларини содир этишда жиноятчилар турли усул ва 
қуролларни қўллайдилар. Кўп ҳолларда улар ўқ отиш ва совуқ қуроллар, 
турли уй-рўзғор буюмлари (пичоқ, теша, болта), бирор қаттиқ предмет 
(темир, тош каби)лар билан жароҳат етказиб содир этадилар. 
Қотиллик жиноятлари бўғиш, жабрланувчининг нафас олиш йўлла-
рини бекитиш, заҳарлаш, сувда чўктириш, портлатиш ва бошқа усуллари 
билан ҳам содир этилади. 
Жиноятни содир қилиш усуллари, жиноий ҳаракат мотивлари, жойи, 
вақти, ҳодисанинг оқибати, излар, қуроллар буларнинг барчаси кримина-
листик тавсифини ташкил қилади. Унинг айрим элементлари эса бир-
бирлари билан боғлиқ бўлиб, бири-иккинчисидан келиб чиқади ва тўлди-
ради. Айниқса жиноятнинг субъекти, жабрланувчи, ишлатган қурол ва 
жиноят жойи каби элементлар ўзаро чамбарчас боғлиқ бўлиб, ҳар қайси 
элементдан қолган излар (оқибатлар) бошқа элементларда акс этади, би-
рини кузатиш ва текшириш билан, иккинчиси унга боғлиқ бўлган ҳолат-
нинг хусусиятини келтириб чиқаради. 
Жиноятнинг криминалистик тавсифини белгилашда юқорида келти-
рилган ҳолатларни олдинма-кетинлиги, ҳодиса жойидаги вазиятларни ке-

---

либ чиқиши, бирининг оқибати иккинчисида маълум изларнинг қолдири-
ши кабиларини аниқлаш тергов дастлабки босқичининг муваффақиятли 
бўлишига асос ҳисобланади. 
Тергов амалиёти тажрибасига асосланган ҳолда шуни айтиш мумки-
нки, энг кўп тарқалган қотиллик жиноятлари уй-жой биноларида, жамоа 
жойларида, кўчаларда содир этилади, бунда жиноятнинг оқибати, қуро-
ллар, излар яширилмайди, қотилнинг ўзи ҳам баъзида қочмайди, бекин-
майди. Бундай жиноятлар кўпинча ғаразлик, ўч олиш, рашк, безорилик, 
икки жиноий гуруҳларнинг қарама-қаршилик тўқнашувлари натижасида 
содир бўлади. Бу ҳолатларда содир этилган қотиллик жиноятларининг 
очилиши ва тергов жараёни унчалик қийинчиликни туғдирмайди. Тергов 
услуби тавсия этган тактик ва методик воситаларни қўллаш ва ҳодиса 
жойидаги қуроллар, излар, жабрланувчи шахси ва ўлим сабаби ҳақидаги 
дастлабки маълумотлар асосида версия-версияларини ишлаб чиқиш ва 
терговни тўғри ташкил этиш, яъни ишни тегишли муддатларда очиш-
исботлаш мумкин бўлади. 
Айрим ҳолларда қотиллик жинояти яширин вазиятда, гувоҳларсиз, 
кечанинг қоронғулиги, одамнинг йўқлигидан фойдаланиб содир этилади.
Жиноятчи қасдига тайёргарлик кўради, ҳодиса жойидаги изларни 
йўқотишга, қуролни ўзи билан олиб кетишга, баъзида жабрланувчи 
марҳумнинг танасини бекитиш-йўқотишга ҳам ҳаракат қилади. Бундай 
жиноятлар тергов олиб бориш, исботлаш нуқтаи-назаридан мураккаб 
бўлиб, бир мунча қийинчиликларни келтириб чиқаради. Қотилликнинг бу 
турини тергов қилишда терговчи мутахассислик маҳоратини ижодий 
қўллай билишлиги, дастлабки суриштирув маълумотларидан тўғри фой-
далана олиши, кечиктириб бўлмайдиган тезкор ва тергов ҳаракатларини ўз 
вақтида ва сифатли қилиб ўтказиши талаб этилади. 
Жиноят содир этилган, жабрланувчининг мурдаси топилган жойлар-

---

да уни амалга ошириш усули, мотивлари, қўлланилган қуроллар, содир 
этган шахс ҳақидаги дастлабки маълумотларни олиш мумкин бўлади. 
Жабрланувчининг шахси маълум бўлган ҳолларда жиноятчи ҳақида, 
марҳум билан улар орасидаги муносабат, жиноят ҳодисасини содир этиш 
усуллари ҳақида тегишли версия-версиялар тузмоқ мумкин бўлади. Жи-
ноят ҳодисаси билан жабрланувчининг танаси топилган жойлар бир 
бўлганда қотилликнинг асосий ҳолатлари ҳақида маълумот олиш ва даст-
лабки тезкор тергов ҳаракатларини ўтказиш орқали жиноятда шубҳалан-
ган шахсни топиш ва қўлга олиш имкони бўлади. Қотиллик жинояти очиқ 
жойларда, йўл-кўча юзасида, ташландиқ, одамлар кам юрадиган жойларда
содир этилганда жабрланувчининг мурдасида бир мунча ўзгаришлар (му-
рда аломатлари, атроф-муҳит, об-ҳаво таъсири) юз бериши натижасида 
унинг шахсини аниқлаш мураккаб бўлади. Бундай ҳолларда тезкор ходи-
мларнинг маълумотлари, қидирилаётган, бедарак йўқолган шахслар ҳақи-
даги ахборотлар катта ёрдам беради. 
Шаҳар шароитларида содир қилинадиган қотилликлар кўп ҳолларда 
жиноят изларини йўқотишга, мурдани бўлаклаб яширишга қаратилган 
бўлади. Кўп ҳолларда мурда бўлаклари ахлат-чиқиндилар ташланадиган 
жойларда, жамоа гавжум жойлардаги махсус юк сақланадиган биноларда, 
бирор материалга ўралган ҳолда ёки сумка-чемоданларда қолдирадилар. 
Жиноят содир этилган ва мурда бўлаги топилган жойлар ҳар хил 
ҳудудларда бўлган тақдирда бу жойларни бир-бирлари билан боғлиқ ва 
мослик ҳолатлари аниқланмоғи лозим. 
Қотиллик жиноятларининг тавсифларидан яна бири унинг содир 
қилиниш усулидир. Қотиллик содир қилиш усули ўз ичига ишлатилган 
қурол, восита, ҳаракат, жиноятга аввалдан тайёргарлик кўриш ва жиноят 
изларини йўқотишга уриниш каби ҳолатлар киради. 
Уй-рўзғор жанжаллари, рашк, безорилик, спиртли ичимлик ва нар-

---

котик моддалар таъсири остида содир қилинадиган қотилликлар деярли 
олдиндан тайёргарлик кўрилмасдан содир қилинади. 
Қотил қўлига дуч келган предмет қурол (пичоқ, теша, болта) ёки 
бошқа восита билан жароҳат етказиб, мақсадига етади. 
Қотиллик ғаразли мақсадда ёки жабрланувчининг лавозими, хизмат 
вазифасига қарши қаратилган бўлса, жиноятчи олдиндан тайёргарлик 
кўради, жойини, вақтини ва қуролни белгилаб қўяди, бундай ҳолларда ўқ 
отиш қуроли, портловчи моддаларни мўлжаллаб қўяди. Қасдини амалга 
оширгандан сўнг қотил қуролни, отилган ўқ ва гильзаларни ҳам олиб ке-
тишга, оёқ ва қўл изларини қолдирмасликка ҳаракат қилади. Бу ҳолатлар 
қотилнинг шахси ҳақидаги маълумотларни олишга ва уни кимлар ораси-
дан қидириш лозимлигини белгилайди. 
Қотиллик жиноятининг изларини ва жабрланувчининг мурдасини 
йўқотишга қаратилган ҳаракатлар баъзида қотилликка бошқа ҳодиса ту-
сини бериш учун ниқоблаш усулларини ҳам қўллашлик ҳоллари учраб 
туради. Қотил қурбонини хушсизлантириб ёки оғир жароҳат етказиб, 
хонанинг эшик-деразаларини беркитиб ўт қўйиб кетади, тепалик – балан-
дликдан итариб юборади, “ўзига ўзи қасд қилган” – ниқоби тусини ярата-
ди ва ҳоказо. 
Жабрланувчининг шахсини аниқлаш ҳам терговнинг дастлабки бо-
сқичида тўғри версиялар тузишга ва гумон қилинувчини топишга ёрдам 
беради. 
Жабрланувчилар аёл кишилар бўлса, кўп ҳолларда улар зўрлик, 
ғаразлик ёки рашк қурбонлари бўладилар. Қотил билан жабрланувчининг 
ўзаро алоқалари, муносабатлари бир-бирлари билан боғлиқ бўлиб, жиноий 
оқибатга олиб келишлиги сабабидан ва қасднинг мазмунидан дарак бера-
ди. 
Жиноятда гумон қилинган қотилларнинг шахси, тергов амалиётига 

---

асосланган ҳолда қуйидагича тавсифланиши мумкин. Спиртли ичимлик 
ёки наркотик моддаларни истеъмол қилувчи 18 ёшдан 50 ёшгача бўлган 
эркак кишилар, кўп ҳолларда қўпол муомала қилувчилар, аҳлоқсиз, жамо-
ага ва аёлларга нисбатан беҳурмат ва раҳмсиз, илгари судланган каби си-
фатларга эга бўладилар. 
Қотилнинг баъзи ҳаракатлари – жабрланувчига нисбатан ўта раҳмси-
злик билан кўп жароҳат етказиши, ўзининг яқин қариндоши, оила-
аъзолари, ёш болаларни ўлдириши, уларнинг мурдаларини майда бўлак-
ларга бўлиб, ҳар жойларга ташлаши, унинг ақли норасологидан хабар бе-
ради, бундай ҳолларни типик вазиятларга киритиш мумкин. 
Тергов амалиётида нотипик ҳоллар ҳам учраб туради. Қотил қурол 
билан муомала қилишни яхши билади, ҳарбий хизматда ёки алоҳида машқ 
асосида отиш ёки совуқ қуролларини қўллашликни эгаллаган бўлиб, жи-
ноятга тайёргарлик кўришни ва содир қилгандан сўнг унинг изларини 
йўқотишни аввалдан белгилаб қўяди. Бундай вазиятлар терговни дастла-
бки босқичида бир мунча мураккабликни келтириб чиқаради. 
Лекин криминалистик фаолиятнинг қонуниятига биноан ҳеч бир жи-
ноят ўз оқибатини, изларини қолдирмай иложи йўқ, шунинг учун ҳар қан-
дай жиноят шу жумладан қотиллик жиноятлари ҳам муваффақиятли 
текширилиб, фош этилади.