Kimyo texnologiya

3.3. Ekologik omillar 

 

Ekologik omillar uch guruhga bo’linadi: 

 

1. Abiotik, grekcha, a-inkor, bios – hayot demakdir (yoki jonsiz omil); 

2. Biotik, grekcha bios – hayot (yoki jonsiz omil); 

3. Antropogen yoki inson omili. 

 

Abiotik omillar uch guruhga bo’linadi: 

 

a)  iqlim,  yorug’lik,  issiqlik,  havo,  namlik,  havoning  radioaktivligi, 

gravitatsiya, tuproq namligi va boshqalar; 

b) edafik – tuproq, tuproqning fizik va kimyoviy tarkibi hamda xossalari; 

v) topografik – relьef shart – sharoitlari. 

 

Abiotik omillar asosan yerda o’sadigan o’simliklar uchun zarurdir. Masalan: 

yorug’lik  tirik  organizmlar  uchun  eng  zaruriy  ekologik  omillardan  biri  bo’lib, 

hisoblanadi.  Planetamizning  turli  mintaqalarida  yorug’lik  sharoiti  juda  xilma-

xildir.  Masalan:  Yorug’lik  bilan  kuchli  darajada  ta’minlangan  baland  tog’,  dasht, 

cho’lu  –  biyobonlardan  tortib  yorug’lik  bilan  juda  kam  ta’minlangan  g’orlar  va 

xavzalargacha  mavjud.  O’simliklar  tarqalgan  turli  zonalarda  yorug’lik  intensivligi 

turlicha  bo’lishidan  tashqari,  yorug’lik  spektrining  tarkibi,  o’simliklarning 

yoritilish  davomiyligi  ham  xar-xil  bo’ladi.  O’simliklar  yorug’lik  energiyasidan 

foydalanib  noorganik  moddalardan  organik  moddalar  hosil  qiladi.  Bu  jarayonni 

fotosintez deyiladi.  Fotosintez jarayonida o’simliklar yer sharida har yili 140 mlrd. 

t.  organik  modda  hosil  qiladi.,  200  mlrd,  t.  karbonat  angidrid  yutib  145  mlrd.  t. 

kislorod  ajaratadi.  Fotosintezni  birinchi  marta  1771  yild  ingliz  olimi  D.  Pristli 

kashf etgan. 

Edafik  yoki  tuproq  ekologik  omili.  Tuproq  eng  birinchi  yerda  yashaydigan 

barcha tirik jonivorlar uchun yashash muhiti, tayanchi bo’lib xizmat qiladi. Tuproq 

o’simliklarga ozuqa, suv, namlik va fotosintez mahsulotlarini yaratadi.  

Biotik omillar deyilganda barcha tirik organizmlarning jarayonida bir-biriga 

ta’sir ko’rsatishi tushuniladi.  

Biotik omillar quyidagi xollarda namoyon bo’ladi: 

a)  fitogen  omillar  –  jomoadagi  o’simliklarning  bir-biriga  ta’siri,  simbioz, 

parazitizm xolatlari; 

b)  zoogen  omillar  –  hayvonlarning  oziqlanishi,  payxon  qilishi,  yanchib 

tashlash, mexanik ta’siri, changlatish, meva va urug’larning tarqatilishi; 

v) mikogen omillar – zamburug’lar olamining ta’siri; 

g) mikrogen – mikroorganizmlarning ta’siri. 

 

Biotik yoki biologik omillarning o’zaro ta’siri quyidagicha kechadi: 

---

 

17 

 

1. O’simliklarni o’simliklarga; 

2. O’simliklarning hayvonlarga; 

3. Hayvonlarning hayvonlarga; 

4. Mikroorganizmlarning o’simliklar va hayvonlarga; 

5. O’simlik hayvon va mikroorganizmlarning o’zaro munosabati.