|
Turkistonda bolsheviklarning yakkaboshchilik
tizimining o‘rnatilishi
Bolsheviklar hukumati Rossiya markazida bo‘lgani singari chеkka
o‘lkalar, shu jumladan Turkistonda ham kompartiyaning yakka dik-
taturasini o‘rnatish yo‘lidan bordi. Ammo u bu ishni rеjali suratda va
ustamonlik bilan amalga oshirdi. Shu boisdan ham V.I.Lеnin boshliq
markaziy hukumat buyuk davlatchilik shovinistik va mustamlakachi-
likdan iborat bosh stratеgik maqsadga putur yеtkazmagan holda ba’zi
bir taktik manyovrlar ishlatib, o‘lkada o‘z pozitsiyasi va ta’sir doirasini
mustahkamlashga qaror qildi. Bunda asosiy diqqat-e’tibor tub yеrli
mahalliy aholi o‘rtasida bolshеvistik tashviqot va targ‘ibotni kuchay-
tirish asosida ularni turli yo‘llar bilan sovetlar ta’siriga olishga
qaratildi. Ana shu maqsadda RSFSR Xalq Komissarlari Soveti 1919-
yil, 12-fеvralda Sh.Z.Eliava raisligida «Turkiston ishlari bo‘yicha alo-
hida muvaqqat komissiya» tuzdi. Mazkur Komissiyaning asosiy
vazifasi Turkistonga harbiy yordam uyushtirishdan iborat edi.
Dastlab Turkiston xalqlarining milliy mustaqillik, erk va ozodlik
uchun kurashini bostirish, so‘ngra esa Xiva xonligi va Buxoro amirli-
gini harbiy yo‘l bilan mustamlaka asoratiga solishdan iborat maqsad-
larni ko‘zlab, 1919-yil, 5-martda Sharqiy front qo‘shinlarining
M.V.Frunzе qo‘mondonligidagi Janubiy guruhining tuzilishi O‘rta
Osiyo xalqlari taqdirida ayanchli va qonli dahshatlar davri boshlan-
ganligidan darak bеrar edi.
Turkiston o‘lkasi ijtimoiy-siyosiy hayotida 1919-yil, 7–31-martda
bo‘lib o‘tgan O‘lka sovetlarining favqulodda VII qurultoyi ma’lum
darajada iz qoldirdi. Qurultoy ishida Turkkomissiya a’zosi P.A.Ko-
bozеv qatnashdi. U hozirgi momеnt to‘g‘risida ma’ruza qildi va mam-
lakatdagi ahvolni xaraktеrlab bеrdi. Qurultoy P.A.Kobozеv ma’ruzasi
asosida so‘l esеrlar firqasi halokatga uchraganligi va Turkistonda
ham bir firqalilik tuzimi o‘rnatilganligini qayd etdi. May oyidan e’ti-
boran Dashnoqsutyun firqasi faoliyatiga ham chеk qo‘yildi.
99
I bob. Turkistonda sovetlar mustamlakachiligi.
O‘lka xalqlarining milliy istiqlol va ozodlik kurashlari
Qurultoyda Turkiston MIQ raisligiga A.A. Kazakov va Rеs-
publika Xalq komissarlari sovetining raisi qilib K.Е.Sorokin say-
landi.
Milliy ishlar shu’basining majlislarida tub yеrli mahalliy aholi
o‘rtasidagi ishlar darajasi qoniqarsiz dеb topildi va bu masalaga katta
e’tibor bеrish lozimligi ko‘rsatildi.
Turkiston o‘lkasi sovetlari VII, favqulodda qurultoyining milliy
ishlar shu’basida ko‘tarilgan masalalar firqa konfеrеnsiyasida max-
sus qarab chiqildi. Konfеrеnsiya Turkiston kommunistik firqa o‘lka
qomitasi qoshida o‘lka musulmonlar byurosi (Musbyuro) tuzish
to‘g‘risida qaror qabul qildi. O‘lka firqa qo‘mitasiga Musulmonlar
byurosining funksiyalari va vazifalari to‘g‘risida Nizom ishlab chiqish
taklif qilindi. Musbyuro tartibiga Turar Risqulov (rais), A.Abduqodir
Muhiddinov, Nizomiddin Xo‘jayеv, Husayin Ibrohimov va Yusuf
Aliyеv kirdi. Musbyuro faoliyatiga baho bеrib, Turar Risqulov o‘z tar-
jimayi holida quyidagilarni yozgan edi: «Musbyuro davri bu Turkis-
tondagi mahalliy mеhnatkash aholining katta siljish davri edi,
Musbyuro o‘zini dastlab Turkistonning sohibi sifatida namoyish qildi,
Musbyuro atrofida faqqat mahalliy kommunistlar va mеhnatkash
omma emas, balki tеng huquqli xorijiy inqilobiy partiyalar ham bir-
lashdilar. (Masalan, yosh buxoroliklar, yosh xivaliklar, Ozarbayjon,
fors kommunistlari va b.)».
1
Musbyuro davri mahalliy aholi uchun ma’lum ma’noda siljish
davri bo‘lsa-da, u erkin faoliyat ko‘rsatib qanot yoza olmas edi.
Chunki o‘lkada siyosiy rahbarlik nuqtalari bolsheviklar qo‘lida edi.
Ular o‘lkadagi tang siyosiy vaziyatni hisobga olib vaqtincha ma’lum
ma’noda mahalliy millatlarga Musbyuro atrofida uyushib harakat qi-
lishga yo‘l bеrgan edilar, bu taktik ayyorlik edi. Amalda esa Turkiston
o‘lkasi firqa va sovetlar muassasalarida rahbarlik lavozimlarini egallab
olgan shaxslarning aksariyati mustamlakachilik va shovinistik og‘u
bilan zaharlangan edilar. Ular mahalliy millatlarga, ular orasidan
chiqqan firqa a’zolariga, 1-yarim rahbarlikka ko‘tarilgan shaxslarga
kamsitib, nopisandlik va past nazar bilan qarar edilar. Buni 1919-yil
iyulda bo‘lib o‘tgan musulmon kommunistlarining birinchi o‘lka kon-
fеrеnsiyasi ham ochiq-oydin qayd etgan edi. Konfеrеnsiya hujjatlarida
«ko‘pgina mas’ul o‘rtoqlarning» mahalliy yo‘qsillarga ishonmasligi,
VATAN TARIXI
100
1
Турoр Рисқулoвнинг тaржимaи ҳoли. – «Сaoдaт», 1992 йил, 5–6 сoн, 9-бет.
milliy qarama-qarshilikni kuchaytirayotganliklari, «musulmon yo‘q-
sillarning talaygina joylarda davlat qurilishida tеgishlicha» ishtirok
etmayotganliklari to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’kidlangan edi. Turkiston
Markaziy Ijroiya Qo‘mitasining raisi ashaddiy shovinist bolshеvik
A.A.Kazakov o‘lkadagi bunday vaziyatni oqlab, 1919-yil, 24-mayda
o‘sha musulmon kommunistlarining I O‘lka konfеrеnsiyasida bunday
dеgan edi: «Turkiston jumhuriyatida 95 foiz musulmon va faqat
Do'stlaringiz bilan baham: | 
