O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

 
5.5. Turistik mahsulotlar ishlab chiqarish omillari 
 
Turistik  mahsulotlar  ishlab  chiqarish  resurslarni  talab  qiladi.  Ishlab  chiqarish 
resurslarining asosiy kategoriyalari yoki ishlab chiqarish omillari mavjud: bular tabiiy 
va tarixiy – madaniy, insonlar, kapital omillardir. 
Tabiiy va tarixiy – madaniy resurslar. Turistik takliflarning «poydevori» ni 
tabiiy  mo‘l-ko‘llik  tashkil  qiladi.  Turistlar  ehtiyojini  qondirishda  ularning 
ahamiyatiga  katta  e’tibor  beriladi.  Rekratsion  landshaftlar,  yoqimli  iqlim,  suv 
ob’ektlari,  ayniqsa  iliq  dengiz,  mineral  suvlar  va  shifobaxsh  balchiq  bularning 
barchasi tashrif buyuruvchilarni jalb etadi va turistik harakatda muhim ta’sir etuvchi 
omil  sanaladi.  Zamon  va  makonda  turistik  harakatning  tarkibini  shakllantirib,  unga 
ma’lum  yo‘nalish  beradi.  Turistik  ekspluatatsiya  jarayonida  ko‘pchilik  tabiiy 
resurslar  qashshoqlashadi.  Ularning  bir  qismi  qayta  tiklanmaydi,  boshqasi  mustaqil 
ravishda yoki inson ishtirokida tiklanadi. 
Tabiiy  «kapital»  turli  nuqtai  nazardan  o‘rganiladi:  geografik,  biologik, 
geologik va boshqalar.  Iqtisodchilar ishlab  chiqarish  jarayonida  qo‘l  keladigan  juda 
ko‘p  bunday  tabiiy  resurslar  bilan  ish  ko‘radilar.  Bular  bita  –  «er»  degan  umumiy 
tushunchaga birlashgan. Yer ishlab chiqarish omili sifatida nafaqat sayyoramiz ustki 
qattiq  qatlamini,  balki  turizm  sohasi  bino  va  inshootlar  qurilishi  uchun  maydon 
o‘rmon va iqlim, suv resurslari va boyliklar manbalarini ham tashkil etadi. Yerning 
bu xususiyatlari turistik industriya korxonalarini joylashtirishda hisobga olinadi. Dam 
olishni  tashkil  etish  tabiiy  turistik  resurslarni  aniqlash  va  o‘rganishdan  boshlanadi 
hamda  ularni  baholash  bilan  yakunlanadi.  So‘ngra  ulardan  foydalanish  tartiblari 
aniqlanadi va qo‘riqlash rejimi belgilanadi. 
Tabiiy  turistik  resurslarni  baholashning  turli  ko‘rinishdagi  bir  necha  usullari 
mavjud: texnologik – u yoki bu tip rekratsion faoliyat uchun resurslarning funksional 
yaroqligi  bo‘yicha,  fizilogik  –  shinamlik  darajasi  bo‘yicha,  psixologik  –  estetik 

---

                      
118 
sifatlarga  bog‘liqligi.  Bunda  antropogen  zo‘riqish  va  turli  xil  tabiiy  sinovlarga 
bardoshlik hisobga olinadi. 
Tabiiy  turistik  resurslarni  baholashni  nisbatan  ko‘proq  tarqalgani  texnologik 
usul  hisoblanadi.  Uni  tog‘-chang‘isi  turizmini  rivojlantirishda  relefga  baho  berish 
misolida ko‘rib chiqamiz. 
Jahon tajribasida tog‘ chang‘isi kurortini tashkil etish trassa qurish uchun joy 
relfini,  uning  o‘tkazish  qobiliyatini  o‘rganishdan  boshlanadi.  Shundan  keyin  kurort 
hajmi  belgilanadi,  ko‘targichlar  loyihalashtiriladi,  osma  yo‘l  quriladi,  otelni 
joylashtirish uchun yer tanlanadi. 
Tog‘  chang‘isining  o‘ziga  jalb  etishi  trassaning  xilma-xilligi  va 
cho‘zilganligiga  bog‘liqdir.  Bu  omillar  toq  chang‘isi  kompleksiga  joy  tanlashda 
yordam  beradi.  Trassalar  uzoq  va  qisqa,  oson  va  qiyin  bo‘ladi.  Rayonda  hamma 
tipdagi  trassalar  bo‘lgani  mahsul:  o‘quv,  sayyohlik  va  sport  trassalari.  Har  qanday 
toq-chang‘isi kurorti o‘quv va turistik trassaga ega bo‘lishi kerak. Sport trassasining 
bo‘lishi  esa  yanada  ko‘proq  odamlarni  jalb  qiladi,  chunki  turistlar  professional 
chang‘ichilar musabaqalarini tomosha qilib dam olish imkoniga ega bo‘lishadi. 
Rossiyada tezkor qiyalik eng yaxshi sport trassasi Dombay kurortida qurilgan. 
U  uzoq  masofaga  cho‘zilganligi  va  turli  uchastkalariga  mo‘’tadil  nisbatdaligi  bilan 
ajralib  turadi.  Chegetidagi  tezkor  tushish  qiyaligi  trassasi  esa  o‘ta  murakkab 
kategoriyaga kiradi. Unda kichik qiyaliklardan iborat uchastkalari yo‘q. 
Kurortlardan  foydalanishda  toq-chang‘isi  mavsumining  davomiyligi  muhim 
ahamiyatga  ega.  Uni  (tog‘  yonbag‘ri  qiyaliklarida  trassa  tanlash,  shimol  manzarasi 
ko‘zga tashlanib turadigan qiyaliklarda qishda foydalanish orqali uzaytirish mumkin. 
Ya’ni  qishda  janubiy  qiyaliklardagi  trassadan,  bahorda  qor  kechiroq  eriydigan 
shimoliy qiyalikdagi trassalardan foydalaniladi. Harorat ta’sirida trassa, qor qoplami 
erib  ketmasligi  uchun  uni  bir  tekis  muzlashi,  qor  uzoq  turishi  choralari  ko‘riladi. 
Bunda trassani qiyaliklardagi qalin o‘rmonzor – butazorlar orasidan o‘tkazish yaxshi 
samara  beradi.  Trassa  qurilishida  asosiy  e’tibor  chang‘ichilar  xavfsizligini 
ta’minlashga  qaratiladi.  Keskin  burilishlarda  to‘sqinlik  qiladigan  dov-daraxtlar 
kovlab tashlanadi, ko‘rinish ochiladi. 
Tog‘ chang‘isi turizmi uchun relfni baholash – murakkab va mehnat talab ish. 
Ammo  u  hali  hududning  rekratsion  majmua  ta’rifini  (harakteristikasi)ni  tuzish 
bo‘yicha olib borilayotgan ishlarning bir kichik bo‘lagi xolos. 
Turizmni  rivojlantirish  uchun  hududning  jozibadorligini  oshirish  eng  avvalo, 
uning  tarixiy  –  madaniy  potensialini  bilishga  qiziqishni  kuchaytirishga  bog‘liq.  U 
tarixiy  yodgorliklar,  memorial  ziyoratgohlar  va  boshqa  ma’naviy-madaniy 
yodgorliklar,  xalq  hunarmandchiligi,  muzeylarni  o‘z  ichiga  oladi.  Tarixiy-madaniy 
meros  barcha  ijtimoiy-madaniy  muhitni  bor  an’analari  va  urf-odatlari,  maishiy 
turmush xususiyatlari bilan birga qamrab oladi. Deyarli barcha ziyoratgohlar turistlar 
uchun bilishga qiziqish uyg‘otadi. 
Tarixiy  –  madaniy  resurslarni  turistik  xizmatlar  tizimiga  qo‘shishning  turli 
usullari mavjud. Eng ko‘p tarqalgan shakllari - muzeylar tashkil qilish va sayyohlik-
ekskursiya yo‘nalishlari ochishdir. 
Madaniy majmualarning attraktivligi ularni badiiy va tarixiy qimmatiga, moda 
va kirish  qulayligiga  bog‘qliqdir.  Rekratsion  resursshunoslikda  turistik  maqsadlarda 

---

                      
119 
madaniy  komplekslarga  baho  berishning  usullari  ishlab  chiqilgan.  Turizm  xo‘jalik 
tarmog‘i  sifatida  tarixiy-madaniy  va  tabiiy  resurslardan  foydalanishga  qaratilgan 
mo‘ljallarda  yorqin  aks  etgan.  U  ko‘pincha  yangi  hududlarni  o‘zlashtirishda 
birinchilardan  bo‘lib  maydonga  chiqadi.  Xo‘jalik  oborotiga  ilgari  qo‘l  urilmagan 
tabiiy komplekslar jalb etiladi va ulardan intensiv foydalanishga kirishiladi. Tabiiy va 
madaniy  potensiallardan  uquvsizlik  bilan  foydalanish,  antropogen  normalarga  amal 
qilmasdan  zo‘riqtirish  uni  xonavayron  bo‘lishiga  olib  keladi.  Yaqin  o‘tmishda 
turistlarni  nazoratsiz  Kamchatkaning  noyob  issiq  suv  manbalariga  tashrif  byuurishi 
oqibatida  harorat  muvonzanati  buzildi,  fontan  bo‘lib  otilishlari  izdan  chiqdi  va 
geyzerlar vodiysi turistik tashriflar uchun yopib qo‘yildi. 
Gaaga  turizm  bo‘yicha  dekloratsiyasida  buzilmagan  «tabiiy,  madaniy  va 
insoniy  muhit»  turizmni  rivojlantirishning  asosiy  shartlari  hisoblanishishi 
ta’kidlangan. 
Dekloratsiyada (III pirinsipial) quyidagi tavsiyalar ifodasini topgan: 
  mamlakat ichkarisida ham, xorijga sayohat qilishda ham turistlarni ma’rifiy 
xabardorligini  ta’minlash,  ularni  borgan  joylarida  tabiiy,  madaniy  va 
insoniy muhitni hurmat qilish va saqlashga o‘rgatish; 
  turistlar tashrif buyuradigan joyning o‘tkazish qobiliyati darajasini aniqlash 
va  unga  amal  qilishni  ta’minlash,  hatto  u  yerga  borish  davri  va  mavsumi 
cheklangan bo‘lsa ham».