|
1.2.Xalifalik hukmronligining Misr, Suriya, Eron, O’rta Osiyo,
Hindiston va Yevropa mamlakatlariga yoyilishi
UMМAVIYLAR XALIFALIGI (661-750).
Buning asoschisi yirik
savdogar va qurayshiylar zodagoni Abu Sufyonning o‘g‘li Muoviyadir. Suriya
hokimi etib tayinlangan Muoviya arab istilosi natijasida egalari tashlab ketgan
yerlarni Sosoniy podshohlari va Rum (Vizantiya) imperiyasi molmulklarini qo‘lga
kiritgan. Hijozdagi otasidan qolgan mulkni harbiy asirlardan qariyb 400 kishi
kuchi bilan obod qilgan. Joylarda boshqarish ishlarini mahalliy amaldorlar
ixtiyorida qoldirgan. Shuning uchun mahalliy xalq va ulardan tuzilgan qo‘shinlar
Muoviyani qo‘llab quvvatlaganlar. Ancha kuch to‘plab olgan Muoviya Ali
xalifaligini tan olmay, Damashqda o‘zini xalifa deb e‘lon qilgan. 658 yili ular
o‘rtasida urush boshlanadi. Furot daryosining o‘ng qirg‘og‘idagi Siffin vohasida
uch oy davom etgan jang natijasiz tugaydi. Ali vafotidan keyin (661 y.) arab
zodagonlari va harbiy boshliqlar yordamida Muoviya yagona hukmron-xalifa
bo‘lib qoladi. Xalifalik poytaxti Madinadan Damashqqa ko‘chirildi.
Umaviylarning hukmronlik davri Damashq xalifaligi deb ham ataladi. Shunday
qilib, xalifalik poytaxti Arab yarimorolidan chiqib ketdi. Yangi davlat Muoviya
buvasining dadasi, Makkaning o‘z vaqtidagi boy a‘yonlaridan Umayya nomi bilan
umaviylar deb ataldi.
Umaviylar davrida qator ma‘muriy harbiy o‘zgarishlar amalga oshirildi:
xalifalik lavozimi nasliy merosga aylantiriddi, davlat xazinasi va davlat arxivi
tashkil etildi, arab tili davlat tili deb e‘lon qilindi, yangi oltin, kumush va mis
pullari chiqarildi, harbiy-dengiz floti tashkil etildi.
Xalifalik davrida butun Eron, Tabariston, Jurjon ishg‘ol etildi. 664 yrshi Kobul
bosib olindi.
Xalifalik nasorolikning yirik saltanati Vizantiya bilan doimiy jang qildi.
Misr g‘arbiy chegaralaridan hujum qilish tufayli 647 yili Kirenaika bosib olindi,
649 yili Kipr ishg‘ol etildi, 654 yili asosan Misr kemalaridan iborat bo‘lgan Islom
20
floti Kichik Osiyo qirg‘oqlarida Vizantiya flotini tor-mor qildi. 667 yili arablar
Xalkedan shahrini ishg‘ol etib, Vizantiyani xavf ostida qoldirdilar va Sitsiliyani
vayron qildilar. 698 yili vizantiyaliklar Karfagendan tamoman haydab chiqarildi.
711 yili Janubiy Ispaniyaga hujum boshlanib, bir necha yil davomida butun
mamlakatning beshdan to‘rt qismi bosib olindi. 712 yili Muhammad ibn Qosim
as-Saqafiy tomonidan Sind viloyati (hozirgi Pokistonning janubi) bosib olindi.
Daybun (Qora chi) porti va Kiyrun (Haydarobod) shahri Muhammad ibn Qosim
qo‘liga o‘tdi.
Markaziy Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishi VII asrning 70-
yillaridan boshlandi
Xalifa Muoviya (660—680) buyrug‘i bilan Ubaydulloh ibn Ziyod
boshchiligidagi arab qo‘shinlari 674 y. Poykent va Buxoroga hujum qiladilar. Bu
shaharlarni talab, bir ming dirham pul, to‘rt ming asir va ko‘p miqdorda
qimmatbaho o‘ljalar olib qaytadilar. 704 y. Qutayba ibn Muslim Xuroson amiri
etib tayinlanadi. Unga O‘rta Osiyoda arab xalifachigi hukmronligini o‘rnatish
vazifasi topshiriladi. 706 yili Qutayba Omul (Chorjo‘y), Zamma (Karki) va
Buxoro shaharlarini egallab, Poykentni qamal qiladi va uni oladi, 709 y. Qutayba
Zarafshon vodiysining quyi qismidaga eng kuchli Vardanza (Shopirkon)
hukmdori Vardanxudot ustiga yurish qiladi, Vardanza va Buxoro ustidan g‘alaba
qozondi. 710 yili Qutayba Kesh (Shahrisabz) va Nasaf (Qarshi) shaharlarini bosib
oladi. 711 yili Xorazmda boshlangan ichki g‘alayonlardan foydalanib, 712 yili u
Xorazmga yurish qiladi va u yerda arab hukmronligani o‘rnatadi. Shu yili Qutayba
Xorazm va Buxoroda harbiy kuch to‘plab, Samarqandga yurish qiladi. Shosh
(Toshkent), Farg‘ona va turklarning yordamiga qaramay Samarqand taslim
bo‘ladi. Qutayba bilan Samarqand hokimi Gurek o‘rtasida bitim tuzilib,
Samarqand hukumati arab xalifaligi uchun har yili ikki mln. 200 ming dirham boj
to‘lash majburiyatini oladi. 713—715, yillari Qutayba Toshkent va Farg‘ona
viloyatlarini bo‘ysundirib, Qashqargacha bo‘lgan yerlarni ishg‘ol etdi. Arab
istilosi tufayli O‘rta Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati yo‘q qilib yuborildi.
21
Xorazm yozuvini bilganlar o‘ldirildi, ularning asarlari va tarixiy xujjatlar yoqib
yuborildi.
Bosib olingan yerlarda aholi arab istilochilariga qarshi qo‘zg‘alonlar
ko‘tardilar. 736—737 yillar Markaziy Osiyoda Horis ibn Surayj, 739—740
yillarda Marokashda barbarlar qo‘zg‘aloni, 742 yilda Mag‘ribdagi xorijiylar
qo‘zg‘aloni kabilar. Bu qo‘zg‘alonlar mag‘lubiyatga uchragan bo‘lsa ham,
umaviylar davlati inqirozini tezlashtirdi. 747—750 yillari Abu Muslim
rahbarligidagi qo‘zg‘alon oxirgi umaviylar xalifasi Marvonni taxtidan tushirdi,
hokimiyat abbosiylar qo‘liga o‘tdi. Umaviylar avlodlari qirib tashlandi. Ulardan
faqat Abdurahmon tirik qolib, Ispaniyaga qochib ketdi va u yerda Qo‘rtuba
(Kordova) amirligiga asos soldi. Umaviylar xalifaligi Islom an‘anasida
zo‘ravonlik bilan davlatni qo‘lga olgan. Xalifalar, Umar II dan boshqasi,
Islomning to‘g‘ri yo‘lini buzib hukm yuritgan shaxslar deb qoralanadi va
abbosiylarning taxtga chiqishi islomiy hokimiyatning qayta tiklanishi deb
ta‘riflanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
