T o s h k e n t d a V l a t I q t I s o d I y o t u n I v e r s I t e t I e k o n o m e t r I k a

8.1.-jadval
Iqtisodiy o'sish va  uning om illari  o'rtasidagi oddiy va  murakkab 
_______ bog'liqlar shakllarining asosiy xususiyatlari_________________
Eng asosiy xususiyatlar
B og'liqliklar xususiyatlari
bir taraflam a
k o 'p  taraflam a
B og'liqliklam ing 
asosiy 
m a’nolari
Y o'naltirilgan b o g 'liq lik
B og'liqlikning 
vaqtli 
xususiyatlari
B o g'liqliklar m a ’nosi 
B o g 'lik  shakl lari
B ir taraflam a
V aqtiga m os kelm aydi
T exnik-iqtisodiy
Sabab-oqibat
K o 'p  taraflam a
B ir vaqtda
Ijtim oiy-iqtisodiy 
B irga faoliyat ko'rsatuvchi
A m alda q o 'lla sh g a 
yaroqliligi 
B og'liqlikni  oddiy 
ko'rinishda bera oladim i
Ha
Y o 'q
Iqtisodiy  o 's is h   v a  uning  om illari  o'rta sid a g i  bog'liq-liklam ing  qaysi  shakli 
yaxshi  ekanligini  iqtisodiy  o 'sish   va  uning  om illam ing  iqtisodiy  m a’nolariga 
asoslanib  o 'tk az ilg a n   bir  va  k o 'p   tom onlam a  b o g'liqliklam ing  qiyosiy  tahlili 
beradi.iqtisodiy  o 's is h   va  uning  om illari  o 'rtasidagi  b o g'liqliklar  quyidagicha 
aniqlanadi.  Bir  k o'rsatkichli va kam  sonli  om illi  iqtisodiy  o 'sish   sarf-ishlab  chiqarish 
shakldagi  bir  taraflam a  bog'likda  bo'ladi.  M illiy  darom ad  va  asosiy  fondlar  ham da 
ishchi  kuchlari  o'rtasid ag i  b og'liqlar  yuqoridagi  bir  taraflam a  bog'liqliklam ing  tipik 
ko'rinishi  hisoblanadi.  Bunda  m ehnat  va  asosiy  fondlar  ishlab  chiqarishga  sarfiii 
bildirsa,  m illiy  darom ad  qilingan  sarflam ing  natijasi  sifatida  qaraladi.  Ammo  m illiy 
daromad  va  m ehnat  ham da  asosiy  fodlar  o 'rta sid a   esa  k o 'p   tom onlam a  bog'liqliklar 
mavjud bo'ladi.

---

O 'tkazilgan  tahlillar  shuni  ko'rsatadiki,  ma’lum  davrlarda  mil-liy  daromad 
mavjud  asosiy  fondlar  m iqdorlariga  bog'liq  bo'lsa,  shu  davrda  asosiy  fondlam ing 
o'zlari  ham m illiy  darom adning bir qismi  hisoblanadi.
Iqtisodiy  o 'sish   va  u ning  omillari  o'rtasida  bir  m artalik  bog'liqliklar  ham 
mavjudligini  taxmin  qilinadi.  M asalan,  shu  davrda  m illiy  darom ad  miqdori  mehnat 
sarfining  miqdori  va  sifati  bilan  belgilanadi.  Ikkinchi  tom ondan  mehnat  sarfi  ham 
milliy  darom addan  alohida  am alga  oshirilmaydi.  Bunda  birinchi  holda  bog'liqlikning 
ishlab  chiqarish  va  ikkinchi  holda esataqsim oi  wmoni  t a ’kidlanadi.
K o 'p   ko'rsaikichli  va  k o 'p   omilli  iqtisodiy  o 'sish   konsepsiyalari  ko'rilganda, 
iqtisodiy  o 'sish  va  uning  omillari  o'rtasidagi  b o g 'liq la m i  sarf-ishlab  chiqarish 
shakldagi  bir  tom onlam a  b o g'liqliklar  sifatida  qarolm aydi.  H aqiqatan  bunda  omillar 
iqtisodiy  o'sishni  turli  yo'nalishlarini  ifodalaydi,  iqtisodiy  o 'sish  va  uning 
yo'nalishlari bir vaqtda k o 'p  yo'nalishli bo'lib,  birga  faoliyat ko'rsatadi.
Faqat 
iqtisodiy 
o 'sish , 
uning 
omillari 
va 
xususiyatlari 
o'rtasidagi 
bog'liqliklam i  em as,  balki  ulam ing  yuzaga  kelish  sabablarini  ham  tahlil  qilish  talab 
qiladi.  Umuman  bir  k o 'rsa tk ic h li  va  kam  omilli  iqtisodiy  o'sishning  oddiy  iqtisodiy 
o 'sish  konsepsiyasi  v a k o 'p   ko'rsatkichli  va  k o 'p   om illi  iqtisodiy  o'sishni  murakkab 
iqtisodiy o'sish  konsepsiyasi  deyiladi.
Iqtisodiy  o 'sish   va  uning  omilari  o'rtasida  qanday  b og'liqlik  mavjudligi 
bo'lishi  nuqtai  nazaridan  oddiy  va  murakkab  iqtisodiy  o 'sish   konsepsiyalarining 
m avjud  ikkita  farqi  alohida  aham iyatga  egadir.  Birinchi  farq  shundan  iboratki  oddiy 
konsepsiyaga  asosan  iqtisodiy  o 'sish   va  uning  om illari  harxil  substansiyalarda 
b o'ladi,  m urakkab  konsepsiyada  esa  bunday  emas.  Ikkinchi  farq  shundan  iboratki 
oddiy  konsepsiya  iqtisodiy  o 's is h  va uning omillari to r texnik-iqtisodiy ko'rinishdagi 
tushunchalam i  ifodalasa iqtisodiy o 'sish  murakkab konsepsiyasida iqtisodiy o 'sish  va 
uning  omillari  ijtim oiy-iqtisodiy  hayotning  barcha  o 'z ig a   xos  tom onlarini  qamrab 
olgan tushunchalam i ifodalaydi.
Iqtisodiy  o 's is h   v a  u n in g   omillari  o'rtasida  b o 'la d ig a n   farqlar  sababli  oddiy 
konsepsiya  om illari  iqtisodiy  o'sishdan  ilgari  y u zag a  keluvchi  bir  taraflama 
bog'liqlikni  ifodalaydi.  B u n d a  bog'liq lik   tushunchasi  faqat  iqtisodiy  m a’noga  ega 
bo'lganligi  sababli  bu  b o g 'liq lik lar  vaqt  damodi  bir  taraflam a  va  bir-biriga  to 'g 'ri 
kelm aydigan v a eng m uhim i bog'liqlikning sarf-ishlab chiqarish ko'rinishidagi texnik 
shaklini ifodalaydi.
Iqtisodiy  o 'sish n in g   m urakkab  konsepsiyasida  om illam ing  uzlari  iqtisodiy 
o'sishni  yo'nalishlari  b o 'lg an lig i  sababli  ular  o 'za ro   b o g 'lan g a n ,  bir  vaqtda  va  birga 
faoliyat  ko'rsatadi.  Bu  konsepsiyada  om illar  nafaqat  texnik,  balki  ijtimoiy-iqtisodiy 
bog'liqliklam i ham  ifodalaydi.
Oddiy  konsepsiyaning  afzalligi  shundan  iboratki,  sarf-ishlab  chiqarishning 
texnik-iqtisodiy  bog'liqlik larin in g   m odellari  uchun  m odellashning  k o 'p   tekshirilgan 
va am alda qo'llanilgan  usuli  ishlab chiqarish  funksiyalari  foydalaniladi.
Y uqoridagi 
k o 'rsa tilg an  
afzallikdan 
tashqari 
oddiy 
konsepsiya 
qator 
kam chiliklarga  ham  ega.  U ning  birinchi  va  eng  asosiy  kam chiligi  u  iqtisodiy  o 'sish 
va  uning  omillari  o 'rta sid a g i  bog'liqliklam i  faqat  ishlab  chiqarish  korxonalari 
darajasida  k o 'rib , butun m illiy  iqtisodiyot darajasida k o'rolm aydi. U lar uchun  mehnat 
va  asosiy  fond  ishlab  chiqarishni  tashkil  qilish  va  m a’lum   natijalarga  erishish  shartli

---

hisoblanadi.  Bu  bog'liq lik lar  butun  iqtisodiyot  uchun  ayrim   xususiy  hoi  sifatida 
qaraladi.  B ir  xil  sarfda  ham ,  m illiy  iqtisodiyotning  o 'sish   darajasi  taqsim otdagi 
farqlar sababli  harxil  bo'ladi.
U m um an  olganda  oddiy  konsepsiyaning  afzalliklar  m urakkab  konsepsiyaning 
kam chiliklari  hisoblanadi.  Iqtisodiy  o'sish n in g   m urakkab  konsepsiyasidagi  iqtisodiy 
o'sish  va  uning  om illari  o'rtasidagi  bog'liqlikni  m odellash  ancha  m urakkab 
jarayondir.  H ozirgi  im koniyatlar  va  tahlil  vositalari  faqat  b og'liqlik  m avjudligini  va 
uning ayrim  xususiyatlarini  va xossalarini aniqlaydi.
Am m o,  m urakkab  konsepsiya  iqtisodiy  o 'sish d a  muhim   rol  o'ynaydigan 
ijtim oiy-iqtisodiy  bog'liqliklam ing  barchasini  qam rab  oladi  va  m akrodarajadagi 
bog'liqliklam i  ifodalaydi.
8.2.  Iq tiso d iy  o 'sish n in g  e k o n o m e trik  ta h lilla rid a  ish lab  c h iq a rish  
fu n k siy a la rin i q o 'lla sh
Ishlab 
chiqarish  funksiyalari  x o 'jalik   faoliyatining  ishlab 
chiqarilgan 
mahsulotlari  hajm i, m ehnat va kapital  sarfi,  fondlar qaytim i  m ehnat unum dorligi  kabi 
ko'rsatkichlararo b o g'liqliklam i m odellash hisoblanadi.
U m um iy  holda  m ahsulot ishlab  chiqarish  hajmi quyidagi  funksiya  ko'rin ish id a 
berishim iz m um kin.