T o s h k e n t d a V l a t I q t I s o d I y o t u n I v e r s I t e t I e k o n o m e t r I k a

Asosiy adabiyotlar.
1.  Ўзбекистон  Республикасининг  «Электрон  тиж орат  тўгрисида»  Қонуни, 
«Х алқ сўзи», 2004 й., 2 1 -май.
2.  Доугерти  К .  В ведение 
в 
эконометрику. 
-М.: 
Ю Н ИТИ ,  2003.
3.  Горбунов В.К  .  М атем атическая  модель  потребительского  спроса.Теория  и 
прикладной потенциал. М .:  Экономика,  2004.-174с.
Internet saytlar
1. 
w w w .ictcouncil.gov.uz - K om pyuterlashtirishni rivojlantirish b o 'y ich a Vazirlar 
Mahkamasi  m uvofiqlashtiruvchi Kengashining sayti.
2. 
w w w .ecsosm an.edu.ru 
- 
Rossiya 
Federatsiya 
oliy 
o 'q u v  
yurtlarida 
o'qitilayotgan fanlar b o 'y ic h a  o'quv-uslubiy kom plekslar.
3.
 
w w w.nber.com   -   A Q Shning  “Iqtisodiy  tadqiqotlar  m illiy  byurosi”  serveri. 
Butun  dunyodan  olingan  iqtisodiy  tadqiqotlar  b o 'y ich a  ilm iy  maqolalam i  olishni 
ta'minlaydi.
4. 
www.mesi.ru  -   M oskva  iqtisod-statistika  instituti  serveri.  Fanlar  bo'yicha 
namunaviy,  ishchi dasturlari, elektron adabiyotlam i olishni  ta'minlaydi.

---

4-B ob. Iqtisodiy  riv o jlan ish   m o d e lla ri
4.1.M iIliy iqtiso d iy o t ta rm o q la rin i  riv o jla n tirish   m a sa la la ri.
O 'zbekiston  R espublikasining  iqtisodiyoti  turli-tum an  va  korxonalardan  iborat 
b o 'lib   ular  respublika  hududining  turli  joylarida  faoliyat  olib  boradilar.  U lam ing 
samarali  faoliyati  respublika  iqtisodiyotini  asosini  tashkil  qiladi,  shuning  uchun  ham 
ulami 
sam arali  joylashtirish  va  rivojlantirish 
doim o 
dolzarb  muammodir. 
Respublikaning barcha hududlari tabiiy resurslar v a ishchi  kuchlariga boydir.
Iqtisodiy 
nazariyadan 
m a’lumki, 
har 
bir 
tarm oqning 
korxonalarini 
rivojlantirish va joylashtirishga turli xildagi om illar ta’sir etadi  va ulam i hisobga olish 
talab  qilinadi.  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  har  bir  tarm oqning,  korxonaning 
rivojlanishi  va joylashishi  uning  m ahsulotiga  bo'lgan  talablam ing  shakllanishi  bilan 
aniqlanadi.  Tarm oq  tizim ini  optim allashtirishda  uning  m ahsulotiga  b o 'lg a n   talab 
bilan  birga quyidagi  asosiy elem entlar va jarayonlam i  k o 'rsa tish  mumkin:
-  ishlab  chiqarish  korxonasi  ishlab  chiqarish  asosi  b o 'lib   tarm oq  masalasida 
asosiy elem entdir. M asalaning qo'yilishiga qarab  bu  korxonalar guruhi, korxona yoki 
sex, uchastka b o 'lish i m um kin:
-  korxonaning  faoliyat  olib  borish  turlari  -  b u   uning  ishlab  chiqarish 
xarakteristikasi  b o 'lib ,  ishlab  chiqarish  harajatlari  va  natijalarining  miqdorini, 
samaradorligini  bildiradi:
-  transport  aloqalarini  am alga  oshirish  turlari  -  o b ’ektdan,  korxonadan 
iste’m olchilarga m ahsulotni tashib  ketish shartlarini  xarakterlaydi.  B unda y uk tashish 
yo'nalishi,  transport  turi  va  sam aradorligi  aniqlanadi.  Ishlab  chiqarishni  optimal 
rivojlantirish  va joylashtirish  modellari  tanlangan  m aqsad  m ezoniga  qarab  quyidagi 
m uam m olam i aniqlashga im kon beradi:
a) 
ishlab 
chiqarish 
korxonalarini 
rivojlantirish, 
joylashtirish 
va 
ixtisoslashtirish:
b) m avjud texnologiyalar ichidan eng sam aralilarini tanlash:
v) yangi qurilish  va qayta jihozlash o'rtasidagi  optim al  nisbatni tanlash:
g) transport aloqalarini aniqlash:
d)  rivojlanish  uchun  zarur  b o'lgan  kapital  m ablag'Iar  va  boshqa  resurslarga 
bo'lgan talabni  aniqlash va ulam i samarali taqsimlash:
e) ishlab chiqarilayotgan m ahsulotlam i sam aradorligini  baholash:
4.2.B ir tu r d a g i m a h s u lo tla m i ishlab  ch iq aru v ch i  k o rx o n a la m i  riv o jla n tirish
m odellari
K orxonalam i  rivojlantirish  va  joylashtirish  m odellari  m azm uni,  ko'rib 
chiqilishi va  boshqa  belgilari  bo'yicha turli tiplarga  bo'linadi.  Iqtisodiy-m atem atik  va 
modellashtirish  nazariyasi  va  amaliyotiga  bag'ishlangan  adabiyotlarda  quyidagi 
tiplari  keltirilgan:

---

-  optim allashtirilayotgan  sistemani  (tarmoqni)  ifodalanishiga  qarab  bir 
bosqichli  va  k o 'p   bosqichli. 
B ir  
bosqichli  masalada  sistema  bir  butun  deb  faraz 
qilinadi  va  shunday  holda  bir  model  yordamida  modellashtirish.  K o'p  bosqichli 
masalada  sistema  uni  tashkil  qiluvchilariga  ajratiladi  va  ular  orasidagi  munosabatlar 
bilan birgalikda optim allashliriladi;
tanlangan 
maqsad 
mezoniga 
qarab 
tuzilan 
masala 
harajatlarini 
minimallashtirish, talabi  yuqori  bo'lgan kamyob  m ahsulotlami  ishlab chiqarishni
-  olinadigan  foydani  maksimallashtirish,  tejam korlik  samarasini  oshirish  va 
boshqalar;
- m asalaga kiritilgan yillar davriga qarab statistik va dinam ik modellar;
-  ishlab chiqarish usullariga va kiritilgan o'zgaruvchilam ing o'zgarishiga qarab
- diskret 
F 
o'zgarm as 
F 
va o'zgaruvchi xarakterli modellar;
-  masalaga  kiritilgan  mahsulotlar va resurslar turlari  bo'yicha bir  mahsulotli  va 
k o 'p   mahsulotli  ishlab chiqarish modellari;
ishlab chiqarish rejasiga transport omilini ta’sirini hisobga olish bo'yicha;
- ishlab chiqarish va ishlab chiqarish-transport modellari;
-  ishlab  chiqarish  korxonalarini  kamrab  olinishiga  qarab  bir  etapli  va  k o 'p  
etapli  modelllar;
-  transport  aloqalarini  ifodalanishiga  qarab  ishlab  chiqarish-transport  malalasi 
turli  va jadvalli m odellarga bo'linadi.
Y uqorida 
keltirilgan 
korxonalaming 
rivojlantirish 
va 
joylashtirish 
modellaridan 
am alda 
foydalanish 
modellashtirilayotgan 
tarmoq, 
ishlab 
chiqarilayotgan  m ahsulot  turlari,  foydalanilaetgan  resurslarga  va  boshqa  bir  qancha 
omillarga b o g 'liq  bo'ladi.
Bir  turdagi  m ahsulotlam i  ishlab  chiqaruvchi  korxonalam i  joylashtirish  va 
rivojlantirish modellari.
H ar  qanday  iqtisodiy  ob’ekt-korxona  uz  faoliyati  davrida  turli  xildagi 
o'zgarishlam i  ta ’siri  ostida  bo'lishi  mumkin;  kengayishi,  qayta  jixozlanishi,  ishlab 
chiqarishni  kam aytirishi va boshqalar.
Bunda  korxonaning  mavjud  ishlab  chiqarish  q uw atlaridan  to 'la   foydalanish, 
ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotlar  tarkibini  bozor  talabiga  moslashtirish  va  ulami 
xajmini  aniqlash  jo riy   rejalashtirish  muammolariga  kiradi.  Yangi  quw atlam i 
yaratish,  m avjudlarini  o'zgartirish,  kengaytirish  m uammolari  esa  perspektiv 
rejalashtirish usullari orqali hal  qilinadi.
4.3.Ko'p turdagi  m ahsulotlam i ishlab chiqaruvchi korxonalam i rivojlantirish