Монография. Тошкент нашриёти, 2008 йил, 318 бет

Дискурс дейксиси. Ушбу турдаги дейксисни алоҳида 
ҳодиса сифатида ажратиб олиб ўрганиш лозимлигини 
таргиб этганлардан бири Р.Лакоффдир. Олима замон-макон 
дейксиси билан бир қаторда, эмоционал ва дискурс 
дейксисларини ҳам ажратиб ўрганишни таклиф қилган. 
Дискурс ёки матн дейксиси матннинг маълум қисмига 
ишора қилувчи ибораларнинг қўлланишида намоён бўлади. 
Масалан, «ҳар ҳолда», «аксинча» каби иборалар матннинг 
олдинги ёки кейинги қисмларига ишора воситасидир. 
Бундай 
ибораларнинг 
дейктиклар 
қаторига 
киритилишининг сабаби улар иштирокида тузилган нутқий 
структураларнинг референтини матндан излаш имкони 
мавжудлигидадир (Ьуопз 1975). Улар «навбатдаги бобда», 
«охирги абзацда», «келгуси якшанба» каби иборалардек 
матнда дейктик маънони оладилар. Шунингдек, кўрсатиш 
олмошлари «бу», «ўша», «(у)» ҳам матннинг олдинги ва 
кейинги қисмларига ишора қиладилар: Бу ҳикояни
195
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

эшитмаганиигиз маъқул; Бу мен эшитган ҳикоялар ичида
энг маъқули эди.
Дискурс дейксисининг анафорага жуда ҳам яқин 
ҳодиса эканлиги сезилиб турибди. Анафоранинг асосий 
белгиси кореферентлик эканлиги ҳақида юқорида келишиб 
олган эдик. Анафоранинг биргина гап таркибида, бир неча 
гаплар муносабатида, матнда юзага келиши қайд этилган. 
Дейксис ва анафоранинг мослашуви, ўзаро муносабатда 
бўлиши ҳам эътироф этилган. Дейктик иборалар референт 
ҳақида маълумот берса, анафорик олмошлар ушбу воқелик 
(объектни) қайта такрорлайдилар. Аммо бу икки ҳодиса 
ўртасидаги фарқни ҳам топмоқ лозим: олмош ёки бошқа 
ибора матннинг маълум қисмига ишора қилганида дискурс 
дейксиси мавжуд, бироқ олмош ва матндаги бошқа бир 
лисоний белги бир хил референт билан боглиқ бўлганида, 
анафора ҳодисаси намоён бўлади.
Анафора ва дискурс дейксисини фарқлаш муаммоси 
прономинализация, яъни отлашиш ҳодисаси талқини билан 
ҳам боглиқ. Бу борада, дастлаб, «ялқовлик олмоши» 
(ргопоип оҒ 
1
а
21
пезз) деб ном олган ҳолатни эсламоқ керак 
(Ьуопз 1977: 673):
ТИе тап м>Ио §аме Иг$ раусИеск (о Иг$ м>ф м>а$ м>г$ег 
{Иап 1Ие тап м>Ио §аме Н (о Иг$ тг$(ге88.
«Ўз банк тўлови (чеки) китобчасини хотинига берган 
одам уни хонимига (севгилисига) берган кишига нисбатан 
ақллидир».
Ушбу гап таркибидаги Ц олмоши раусЬеек «банк 
тўлови чеки» бўлагига ҳамреферент бўлмасдан, балки 
тўлиқ бир (Ие раусИеек о / (Ие тап мИоне тгн(генн уо( г( «ўша 
одамнинг 
севигилисига 
берган 
банк 
тўлови 
чеки» 
мазмунидаги 
от 
фразасининг 
ўрнини 
олади 
деб 
ҳисобланади.
Худди 
шунингдек, 
олмошларнинг 
нутқий 
фаоллашувида шундай ҳолатлар учрайдики, 
бундай
196
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

фаоллашувни анафора ҳодисаси доирасига киритиш 
мушкулдир:
-Гх>е пех>ег $ееп 
Шт. 
«Мен уии ҳеч 
цачон 
учратмаганмаи ».
-ТкаГз а Не «Бу ёлгон!».
Ушбу диалогда 1Ьа1 «бу» олмоши анафорик богловчи 
вазифасини ўтамайди, унинг референти биринчи луқма- 
гапнинг пропозициясидир. 
Олмошларнинг «муаллақ» 
ҳолатда қўлланишига эътибор қаратган Ж.Лайонз бундай 
қўлланишда 
1
шриге 1ехШа1 йе
1
Х
18
«нотўғри матн дейксиси» 
юзага келади деб ҳисоблайди (Ьуопз 1977: 670). Аммо 1Ьа1 
«ўша» олмошининг матнда анафора ёки унга яқин 
вазифада қўлланиши умумий ҳолат эканлигини ҳам 
унутмаслик 
керак. 
Олмошнинг 
бундай 
вазифаси 
фаоллашувида референт ўзгармайди (СЬегсМа, Мс СоппеИ 
-01пе1: 1990): Еуегу §1г1 Ьгои§Ь1; Ьег Ғауогйе р1есе оҒ с1о1Ь1п§ 
1о зсЬоо1 апс! \уоге 1Ьа1 1о 1Ье раг!у га!Ьег 1Ьап Ьег_«Ҳар бир