Universiteti b. A. Bahritdinov s. A. Zokirova

---

JAHON  IQTISODIYOTI VA DIPLOMATIYA 
UNIVERSITETI
B.A.  BAHRITDINOV 
S.A.  ZOKIROVA 
GA. ABDURAHIMOVA 
S.E. A’ZAM
JAHON  IJTIMOIY-IQTISODIY 
GEOGRAFIYASI
0 ’q u v   q o ’l l a n m a
TOSHKENT  2008
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

KIRISH.................................................................................................................4
SZ BOSHI......................................................................................................... 6
I BLIM. GEOGRAFIK MEHIMATTAQSIMOTINING OMILLARIVAKOMPONENTLARI  ...... 7
I BOB. Turarjoy atrofidagi muhit: resurslarva muammolar........................................ 7
Jahon  tabiiy  resurslari.......................................................................................... 7
Energiya  resurslari.............................................................................................   10
Mineral  resurslar................................................................................................   13
Yer  resurslari.....................................................................................................  15
rmon  resurslari................................................................................................  16
Suv  resurslari.....................................................................................................17
Dunyo okeanining  resurslarni zlashtirishi............................................................   18
Ekologiya: insoniyat taqdiriga kalit.........................................................................   19
Ekologik xavf: ayrim ko’rsatkichlar va umumiy tanglik..............................................19
Ifloslantirish manbalari.........................................................................................21
"Parnik effekti”....................................................................................................23
“Ozon  tuynugi” ...................................................................................................24
Avtomobil -  xavfli manba.....................................................................................24
Atom energetikasining ta’siri................................................................................ 25
0 ’rmonlarning yqolishi.......................................................................................25
Cho’llanish......................................................................................................... 26
Ekologik muvozanatni qanday qayta tiklash kerak-................................................ 26
Iqtisodiy muammolar........................................................................................... 27
Resurs bilan ta’minlash muammosi....................................................................... 29
Xom  ashyo  resurslari......................................................................................... 31
Neft.................................................................................................................. 31
Ko’mir................................................................................................................ 32
Qayta tiklanmaydigan resurslar............................................................................33
Dunyodagi oziq-ovqat muammosi.......................................................................... 35
Aholining oziq-ovqatga blgan ehtiyoji..................................................................35
Rivojlanayotgan mamlakatlarglobal ovqatlanish tizimida.......................................... 37
Oziq-ovqat mahsulotlari masalalarini yechish........................................................ 42
yollari imkoniyatlari............................................................................................. 42
II BOB. Jahon aholisi geografiyasi........................................................................ 44
2.1. Aholining jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati, uning ayrim tarixiy davrlardagi soni va 
dinamikasi 
..............................................................................................44
2.2. Aholining tabiiy harakatiga xos umumiy va regional jihatlar................................45
2.4 Jahon aholisining irqiy, etnik va diniy tarkibi.......................................................46
Migratsiya 
...................................................................................47
Aholining diniy tarkibi.......................................................................................... 49
Mehnat salohiyati aholining ijtimoiy va kasbiy tuzilmasi............................................50
Aholining  hududiy joylashuvi................................................................................ 50
Shahar va qishloq aholisi..................................................................................... 51
Urbanizatsiya.................................................................................................... 51
IIIBOB. SANOAT: INNOVATSIYAVAGEOGRAFIYA................................................ 53
Jahon mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko’ra turlari.......................... 56
IV BOB. Qishloq xo’jaligi:  geografik rivojlanishning bosqichlari va ziga xos
xususiyatlari.................................................................................................58
Zamonaviy FTI ning rivojlanish bosqichlari............................................................. 58
Rivojlanish darajasi va ynalishining geografik tavofutlari...................................... 59
Qishloq xjaligi ishlab chiqarish geografiyasining o’ziga xos tuzilishi....................... 66
3.Qishloq xjaligi turlari........................................................................................70
V BOB. TRANSPORT: MEHNATNING GEOGRAFIK TAQSIMOTIKOMPONETIVA
INTEGRATSIYAOMILI.....................................................................................71
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

JAHON TRANSPORTTIZIMINING ASOSIY KRSATKICHLARI..................................  72
Tarmoq ichidagi siljishlar va tendensiyalar............................................................. 76
Transport va Jahon xjaligi aloqalari.................................................................... 79
Horij davlatlarturi. Tipologiyaning mazmuni va ahamiyati......................................... 81
Turlashtirish krsatkichlari.................................................................................. 83
Davlat turlari...................................................................................................... 85
arbiy Yevropaning rivojlangan  kichik davlatlari....................................................86
11.1.  arbiy Yevropaning rtacha rivojlangan davlatlari........................................... 87
Mintaqaviy  tafovutlar.......................................................................................... 87
arbiy  Yevropa.................................................................................................87
GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI...............................................................   88
BUYUK BRITANIYA.............................................................................................   91
FRANSIYA RESPUBLIKASI................................................................................... 93
Rossiya  Federatsiyasi........................................................................................ 96
ShimoliyAmerika.................................................................................................98
AMERIKAQSHMASHTATLARI (AQSh)............................................................... 99
KANADA.........................................................................................................   102
LotinAmerikasi.................................................................................................  104
Braziliya...........................................................................................................   104
MEKSIKA..........................................................................................................   106
Osiyo..............................................................................................................   108
MISRARAB RESPUBLIKASI...............................................................................   109
JANUBIYAFRIKARESPUBLIKASI (JAR)...............................................................111
Yaponiya.......................................................................................................... 113
XITOY XALQ RESPUBLIKASI.............................................................................. 115
Qozog’iston...................................................................................................... 118
Afrika...............................................................................................................  120
Avstraliya........................................................................................................   120
VI BOB. Xizmatlar doirasi: postindustrial siljishlarning asosiy ynalishlari................  121
Jahon xojaligining umumiy xususiyatlari va rivojlanishi jihatlari...............................   122
Sanoatning xalq xjaligidagi ahamiyati, uning rivojlanishi va joyiashishiga ta’sir
krsatuvchi omillar......................................................................................  127
Jahon  sanoati tarkibida yuz berayotgan asosiy o’zgarishlar..................................128
Jahonning  asosiy sanoat tarmoqlari geografiyasi................................................ 128
II BLIM. INSONIYAT SMLIZATSIYASINING RIVOJIANISHIVAIJTIMOIY-
MAKROIQTISODIY DUNYONING SHAKLLANISHI.............................................   135
I BOB. Mintaqaviy sivilizatsiyalar genezisi va shakllanishi......................................135
Yer yuzida odamlaming paydo bo’lishi.................................................................  135
llk madaniyatlar................................................................................................. 138
Qulchilik saltanatlari...........................................................................................142
FEODALIMPERIYALAR VA DINLAR....................................................................   148
IIIBUM..........................................................................................................   158
I Bob. Iqtisodiy salohiyat tushunchasining mohiyati va tashkil qiluvchi elementlari....   158
II Bob.  Resurslar, ularning turlari va iqtisodiy salohiyatda tutgan o’mi......................160
III bob. zbekistonning geografik mi -  iqtisodiy salohiyatining krsatkichi va
taraqqiyotining hamda halqaro aloqalar samaradorligining muhim omili...............163
IV Bob. zbekistonning hududiy salohiyati..........................................................167
V Bob. 0 ‘zbekistonning inson salohiyati.............................................................. 172
VI Bob. Tabiiy resurslar -  0 ’zbekiston iqtisodiy taraqqiyotining muhim omili.............. 181
Mineral  resurslar.............................................................................................. 181
Yer  resurslari...................................................................................................188
I llova. Mustaqil zbekiston xalq xjaligining ravnaq topishida sanoatning rli........ 195
llllova...............................................................................................................206
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR  RO YXATI.................................................... 217
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Iqtisodiy geografiya  -  ishlab  chiqarishni joylashtirish  qonuniyatlari  ijtimoiy- 
tarixiy rivojlanish davrlarida geografik muhitda ishlab chiqarish  kuchlarini zaro 
ta’siri  va  moslashuvini 
0
'rganuvchi fan.  Shu jumladan,  iqtisodiy  geografiyaning 
predmeti, bir tomondan, jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari, ularning joylashishi, 
o’zaro  aloqadorligi,  ularning  tarixiy  rivojlanish  davrlari,  o’zaro  ishlab  chiqarish 
aloqalari,  egalik  xususiyatlari  bilan  bog  liq  bo lib,  turli  davrlarda  zamon  va 
makonda  zgarishini,  ikkinchi  tomondan,  ishlab  chiqarish  kuchlarining 
joylashgan  geografik  muhitini  o’ziga  xos  xususiyatlarini  oYganadi.
Yuqoridagilardan  aniqlanishicha,  iqtisodiy  geografiya  hozirgi  kunda 
haqiqiyligicha  qolmoqda.  U  faqatgina  ishlab  chiqarish  kuchlarini  ishlab 
chiqarishdagi  jarayonini  emas,  balki  geografik  muhitdagi  tabiiy  resurslardan 
foydalanishni  o’rganadi.  Ta’kidlash joizki,  iqtisodiy  geografiya  tabiat  va jamiyat 
rtasidagi o’zaro bog’liq umumiy masalalar bilan bir qatorda turli tabiiy muhitning 
ishlab  chiqarish  kuchlarini  joylashtirishga  ta ’sirini  rganish  ham  muhim 
ahamiyat  kasb  etadi.
Agar  aholi  geografiyasi  rganilsa,  unda  nafaqat  ishlab  chiqarishda  band 
aholi  o’rganiladi,  balki  ishlab  chiqarishga  to’g’ridan-to’g’ri  aloqasi  bo’lmagan 
tillarning  millat,  elat,  din  va  insonlarning  turmush  tarzi  kabi  inson  hayotining 
tug’ilishdan  boshlab  limgacha  bo’lgan  jihatlarni  rganadi.
Zamonaviy  xo’jalik  geografiyasini  moliyaviy  kapital,  bozor  xizmatlarisiz 
tushunish  qiyin.  Eng  asosiy  aholi  va  xo’jalik  geografiyasidagi  siljishlar  turli  xil 
miqyosdagi  hududiy  majmualami  shakllanishi  jamiyat  hayotidagi  zgarishlar 
mafkura, siyosat, falsafiy jihatlardagi moddiy,  madaniy, tashkiliy aloqalar shunga 
olib  keladiki,  iqtisodiy  geografiyaning  boshqa  ijtimoiy  fanlar  tarix,  iqtisod, 
etnologiya,  siyosatshunoslik  fonlari  bilan  bevosita  bog’liq.
Minglab  yillar  davomidagi  tabiat  bilan  jamiyat  rtasidagi  munosabatni 
o’rganish  tajribasi  shuni  krsaiadiki,  ishlab  chiqarish  kuchlarini  yuksalishida 
tabiatdan  maksimal  darajada  foydalanish,  XX  asrning  II  yarmidan  keyin  tabiiy 
resurslardan xo jasizlarcha foydalanish natijasida hczirgi kunda jamiyatni asosiy 
muammosi  tabiatni  saqlab  qolish  va  resurslarni  iloji  boricha  tejashdan  iborat.
Geografik qobiqda yuz  berayotgan  ijtimoiy elementlarning  iqtisodiy-ijtimoiy 
qonuniyatlarini joylashtirish, ularning o’zaro aloqadorligi va mosligi ynalishlarini 
olib  borish jarayonlarida  hozirgi vaqtda yetarlicha  o’zgarishlar  ro’y  berdi.
Jamiyat  rivojlanishidan  ijtimoiy  formatsiya  bosqichlari  sha  davrdan 
haqiqiy  jamiyat  mehnat  taqsimoti  bosqichlari  bilan  mos  kelmagandi.  Jamiyat 
xjaligi  rivojlanishining  agrar  bosqichi  2  tadan  ortiq  formatsiyani  -   quldorlik, 
feodalizm,  shuningdek,  kapitalizmning  manufaktura  davrlarini  o’z  ichiga  oladi. 
Faqatgina XVIII-XIX asrlar arafasida  sanoatda  ro’y  bergan  to’ntarish  natijasida 
jahon  rivojlanishi  industrial  davriga  tdi,  bu  davrda  texnika  va  ishlab  chiqarish 
kuchlarining  yangilanishi  geografik  mehnat  taqsimoti  yangi  bosqichlarining
www.ziyouz.com kutubxonasi

---