|
Retseptorlarning qo’zg’alish mexanizmi: retseptorlar ta'sirlanganda ularda asab
impulslari kelib chiqadi, ya'ni retseptorlar go’yo ta'sirotni qo’zg’alishga aylantiradi
(transformatsiya). Shunga asoslanib, retseptorlarni ko’pincha texnikada ishlatiladigan
o’tkazuvchi datchiqlarga o’xshatishadi. Retseptorlarda ta'sirot energiyasi qo’zg’alish jarayoniga
aylanadi, buning uchun retseptorlarga tashqi energiya berilmaydi, balki retseptorlar o’zidagi
moddalar almashinuvidan energiya oladi.
Retseptorlarda qo’zg’alishning vujudga kelish mexanizmi anchagina murakkab.
Tashqi stimul retseptorga ta'sir etib, uning tashqi membranasini depolyarizatsiyalaydi.
Xossalari bilan lokal javobga o’xshaydigan bu depolyarizatsiyani retseptor potentsiali yoki
generator potentsiali deb yuritishadi. Retseptor potentsiali «bor yoki yo’q» qonunga
bo’ysunmay, balki ta'sirot kuchiga bog’liq bo’lib, ketma-ket tez keluvchi ta'sirotlar
qo’llanilganda qo’shila oladi va asab tolasi bo’ylab tarqaladi.
Retseptor potentsialining farq qiluvchi xususiyatlaridan biri shuki, u uzoq davom etadi;
ba'zi retseptorlarda potentsial necha minutlab (stimul ta'sir etib turgan vaqt mobaynida)
o’zgarmay turaveradi; karotid sinusining pressoretseptorlarida (ular arterial bosimning
ko’tarilishidan ta'sirlanadi) bir necha soat davom etuvchi retseptor potentsiallari qayd qilingan.
Membrana depolyarizatsiyasining bunchalik uzoq davom etishi modda almashinuvi natijasida
bo’shab chiqadigan energiyaning sarf qilinishiga bog’liq: modomiki shunday ekan, hujayra
ichidagi oksidlanish jarayonlarini buzadigan jarayonlar ta'sirida retseptor potentsiallari yo’qolib
ketadi.
Foto-retseptorlarda generator potentsialining vujudga kelishi ko’ruv pur-purining
parchalanish reaktsiyasiga bog’liq. Bir qancha retseptorlarda tashqi membranaga ta'sirotlar
bevosita (oraliq kimyoviy zanjirdan tashqari) kelib membrana xossalari o’zgarishi sababli
retseptor potentsiali paydo bo’lishi mumkin. Retseptor potentsiali muayyan kritik miqdorga
etgach retseptor bilan bog’langan asab tolasi impulslar razryadini vujudga keltiradi. Bu razryad
retseptorlarga yaqin turgan birinchi Ranve bug’ilmasida paydo bo’ladi.
Retseptorlar sezuvchanligini yo’q qilib tashlaydigan novokoin retseptor potentsialiga
ta'sir etmaydiyu, lekin asab tolalari afferent impulslar razryadining vujudga kelishini tuxtatadi.
Retseptor potentsial yoki generator potentsiali- tashqi stimul retseptorlarga ta'sir etib
uning tashqi membranasini depolyarizatsiyalanishidir.
Pressoretseptorlar- ular arterial bosimning ko’tarilishidan ta'sirlanadigan retseptorlardir.
Adaptatsiya, ya'ni ta'sirot kuchiga moslashish deyarli barcha retseptorlarning umumiy
xossasidir. Adaptatsiya doimo ta'sir etib turgan ta'sirlovchiga nisbatan sezgirlikning
kamayishida namoyon bo’ladi. Doimiy ta'sirlovchi hid, shovqin, kiyim-bosh bosimi va shunga
o’xshashlarda namoyon bo’lishdir.
Tamaki chekilgan binoga kirgan odam tamaki hidini darrov sezadi, lekin shu binoda bir
necha daqiqa turgach tamaki hidini sezmaydigan bo’lib qoladi.
Xuddi shuningdek, odam kiyimning bosimini yoki o’rganish bo’lib qolgan shovqinni
«sezmaydi». Odam qorog’i binodan tashqariga chiqqan vaqtida ravshan oftobda ko’zi
«jimillashib» ketadi, ammo bir necha vaqtdan keyin ko’z yorug’lik ta'siriga moslashib,
avvalgiday ko’radigan bo’lib qoladi.
Adaptatsiyada generator potentsialining miqdori va afferent asab orqali o’tuvchi
impulslar chastotasi kamayadi. Teri retseptorlardan boshlangan afferent tolalarning elektr
aktivligini qayd etgan. E.Edrian tajribalari shuni ko’rsatib berdi. Teriga igna uchi bilan ta'sir
etilganda afferent tolalarda asab impulslarining paydo bo’lishi. Retseptorlarga ta'sir etayotgan
ta'sirlovchining kuchi o’zgarmasligiga qaramay, afferent tolalardagi impulslar chastotasining
sekin-asta kamayib borishi ko’rinib turibdi.
Deyarli barcha retseptorlarda bir qadar adaptatsiya qobiliyati bor. Vestibuloretseptorlar
bilan proprioretseptorlar bundan mustasnodir. Doimiy ta'sirlovchilarning ta'siri tuxtasa, shu
ta'sirlovchi ta'sirida kelib chiqqan adaptatsiya sekin-asta yo’qolib, retseptorlar seziluvchanligi
oshadi. Odam turgan binodagi taqir-tuqir va shovqin tuxtagan vaqtda ichki qo’loq
retseptorlarining shu choqqacha eshitilmagan tovushlarga sezgirligi shu sababli oshadi. Odam
yorug’ binodan qorong’i joyga o’tganda ko’z retseptorlari seziluvchanligining ortishi sababi ham
shu (bu xodisani «qorong’i adaptatsiyasi» deb atash unchalik tug’ri emas).
Sezgi a'zolarining adaptatsiya mexanizmlari g’oyat murakkab. Retseptorlarda ro’y
beruvchi jarayonlardan tashqari, shu va boshqa retseptorlardan asab markazlari xolatining
o’zgarishi ham adaptatsiya mexanizmlarida katta rol o’ynaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
