Globallashuv asoslari

Jahon iqtisodiyoti globallashuvi jarayonlarining natijalari.  Alohida mamlakatlar 
va  jahon  hamjamiyati  mamlakatlari  guruhi  uchun  iqtisodiy  globallashuv  jarayonlarining 
natijalari haqidagi masalaning qo‘yilishi tan olingan masala hisoblanadi. Bir tomondan, xalqaro 
iqtisodiyot  nazariyasi  xorijiy  raqobatchilar  uchun    bozorlarning  ochilishi,  xalqaro  savdoning 
kuchayishi,  moliyaviy  resurslar  va  investitsiyalarning  mamlakatlararo  joylashtirilishi,  xalqaro 
ishlab  chiqarish  omillaridan  samarali  foydalanish,  xalqaro  ishlab  chiqarishni  oshirish  uchun 
imkoniyatlar  yaratishidan  dalolat  beradi.  Natijada  globallashtirish  mazkur  jarayonda  ishtirok 
etadigan  mamlakatlarning  katta  muvaffaqiyati  bilan    muvofiqlashadi.  Shu  bilan  bir  vaqtda, 
xususan, globallashtirishning neoliberal modelining asosiy mazmuni bo‘lgan xo‘jalik hayotining 
keng  qamrovli  liberalizatsiyaning  globallashtirish  bilan  birlashishi  sharoitlarida  global  tovar  va 
moliyaviy bozorlarda integrallashgan raqobatning kuchayishi raqobat kurashida kuchlilarga yon 
bosuvchi  alohida  kompaniyalar  hamda  alohida  mamlakatlar  uchun  ham  muqarrar  risklarni 
anglatadi.  Modomiki,  rivojlangan  mamlakatlar  uchun  globallashtirishning  eng  katta  foydalari 
etarli  darajada  yuqori  (aynan  shu  erlarda  kuchli  kompaniyalarining  shtab-kvartiralari  –  jahon 
bozorlaridagi  o‘yinlar,  shuningdek,  sayyoraning  asosiy  ilmiy-texnikaviy  va  texnologik 
salohiyati,  asosiy  moliyaviy  resurslar  joylashgan),  alohida  ishlab  chiqarishni  qisqartirish, 
daromadlarni qayta taqsimlash, ijtimoiy tengsizlikning kutilayotgan o‘sishi ko‘rinishidagi risklar 
davlatning ijtimoiy siyosati bilan bo‘lib-bo‘lib kompensatsiya qilinadi.  
Unchalik  rivojlanmagan  mamlakatlarning  eng  zaif  tomoni  ularning  bozorlaridan 
xorijiy  moliyaviy  kapitalning  chayqov  asosida  nazoratsiz  oqib  kirishi  va  chiqib  ketishidir. 
Keyingi o‘n yillikning jahon tajribasi  (1994-1995 yillardagi Meksikadagi inqiroz, 1997 yildagi 
xalqaro  (Osiyo)  inqirozi,  Rossiya,  Braziliya,  Argentinadagi  ketma-ket  yuz  bergan    inqirozli 
o‘zgarishlar) global moliyaviy kapitalning mamlakatlararo harakati rivojlanayotgan mamlakatlar 
va  o‘tish  iqtisodiyotidagi  mamlakatlar  moliyaviy  va  jamg‘arma  bozorlarini  qulatib,  bu 

---

mamlakatlarning  milliy  valyutasi  barqarorligini  so‘ndiribgina  qolmay,  shuningdek,  mazkur 
mamlakatlar xo‘jaligining real tarmog‘ida juda salbiy tarzda aks etadi.  
Globallashtirish  jarayonlari  ko‘p  hollarda  ilg‘or  iqtisodiyotning  rivojlanishi 
darajasini  oshirishga  va  unchalik  rivojlanmagan  mamlakatlarning  jahon  iqtisodiyotidagi 
o‘rnining  kuchsizlanishiga  olib  keladi.  Ko‘pgina  rivojlanayotgan  mamlakatlar  va  o‘tish 
iqtisodiyotidagi  mamlakatlar  rivojlangan  mamlakatlarga  texnologik  jihatdan  bog‘liq  bo‘ladilar: 
zamonaviy  texnologiyalarning  murakkablashuvi  ularning  ishlanmalari  xarajatlarini  juda  oshirib 
yuboradi, o‘zlashtirilgan texnologiyalar esa komplementar omillarning, birinchi navbatda yuqori 
malakali va o‘qitilgan mutaxassislarning yo‘qligi tufayli yaxshi samara bermasligi mumkin.  
Globallashtirish  jahon  iqtisodiyoti  rivojlanishining  umumiy  qonunchiligini  –  uning 
tengsizligini bekor qilmaydi,  undan, rivojlangan  mamlakatlar  guruhlari uchun jahon bozoridagi 
etakchilikning  o‘ziga  xos  kurashidan  qochib  qutilib  bo‘lmaydi.  D.  Marshall  (Buyuk  Britaniya) 
fikriga ko‘ra, ―shuni to‘la ishonch bilan ta'kidlash mumkinki, mamlakatlararo shafqatsiz raqobat 
kabi  tizimning  bunday  mohiyatli  xarakteristikasi,  etakchi  rivojlangan  mamlakatlarning  jahonda 
etakchi  o‘rinni  egallash  uchun  raqobatlashishi,  barcha  mamlakatlarning  markazlashgan  yoki 
pereferiy  mamlakatlarga  bo‘linishi,  zamonaviy  kapitalistik  tizim  yanada  integrlashib 
borayotganligiga  qaramasdan  o‘zgarmay  qolmoqda.  Jahon  kapitalizmi  barcha  mamlakatlarga 
muvaffaqiyatli  rivojlanish  uchun  teng  imkoniyatlarni  yaratmagan  va  bundan  keyin  ham 
yaratmaydi.  Yuqori  daromad  olish  uchun  kurash  shundayligicha  qolmoqda...  jahon  iqtisodiyoti 
esa xuddi avvalgidek, notekis rivojlanmoqda‖
81
. 
Dunyodagi  uch  asosiy  iqtisodiy  kuch  –  AQSh,  g‘arbiy  Yevropa  (yoki  yanada  tor 
yondashuv  bo‘yicha    Yevropa  Ittifoqi)  va  Yaponiya  o‘rtasidagi  raqobat  birinchi  navbatda 
texnologik  rivojlanish,  yuqori  texnologiyalar  –  mikroelektronika,  biotexnologiya,  yangi 
materiallarni yaratish va boshqalar doirasida rivojlanadi. 
Jahon  banki  tomonidan  tayyorlangan,  2000-2001  yillardagi  xalqaro  rivojlanish 
haqidagi ma'ruza ma'lumotlariga ko‘ra, dunyoning 20 ta eng boy mamlakati aholisining o‘rtacha 
daromadlari  20  ta  kambag‘al  mamlakatlarning  o‘rtacha  daromadlarini  37  marta  oshirdi.  Bunda 
keyingi  40  yilda  portlashlar  ikki  barobarga  oshdi.  Dunyoning  beshta  boy  va  beshta  kambag‘al 
mamlakatlari  o‘rtasidagi  daromadlardagi  uzilishlar  esa  1990  yilda  60:1  va  1997  yilda    74:1 
tashkil qildi. Fin eksperti  K. Kilyunen fikriga ham qo‘shilish mumkin, uning fikricha, ―iqtisodiy 
tizim  dunyoning  225  ta  boy  kishilarining  jami  boyligi  1  trln.  dollardan  oshganda  sog‘lom 
hisoblanishi  mumkin  emas,  bu  47  %  kishini  tashkil  etuvchi  2,5  mlrd.  kambag‘alning  yillik 
daromadlariga  teng  ...  sayyoraning  uchta  boy  kishisining  umumiy  holati  48  ta  rivojlangan 
mamlakatning jami YAIM ini oshiradi‖
82
.  Rivojlangan  va  unchalik  rivojlanmagan  mamlakatlar 
o‘rtasida  ziddiyat  unchalik  qat'iy  emas,  oldin  jahon  hamjamiyatining  muhim  tarkibiy  qismi 
sifatida  ishtirok  etgan  ayrim  mamlakatlar  bugun  yaxshi  rivojlanmagan  mamlakatlar  qatoriga 
kirib qolgan (BMT tasnifi bo‘yicha). AQSh jahon xo‘jaligida o‘z etakchiligini saqlab qolish va 
yanada  oshirishga,  o‘z  milliy  masalalarini  hal  qilish  uchun  globallashtirishning  neoliberal 
variantidan foydalanishga harakat qiladi. 
Globallashtirishning,  eng  avvalo,  moliyaviy  foydasi,  o‘z  hududida  ta'sis  qilingan 
(1960-1970  yillardayoq),  alohida  periferey  mamlakatlar,  offshor  hududlar,  xorij  kapitalini  jalb 
qilish  maqsadida  soliqdan  ozod  qilinganligini  olishlari  mumkin.  To‘rt  asosiy  hududiy  guruhni 
birlashtiruvchi  offshor  hududlarning  yaxlit  pleyadasi  yuzaga  keldi.  Karib  havzasining  offshor 
                                            
81
 Marshall D. Understanding Late-twentieth Century Capitalism: Reassessing the Globalization Theme // Gowernment and 
Opposition/. Vol. 31. № 2. p. 197, 215. 
82
 Социал-демократия перед лицом глобальных проблем. М., 2000. с. 23.  

---

hududlari  Nyu-york  bilan  bir  vaqtinchalik  mintaqada  bo‘lgan  Shimoliy  va  janubiy  Amerika 
mamlakatlariga xizmat qiladi. Fors ko‘rfazi mamlakatlaridagi offshor hududlar Yaqin Sharqning 
neft  qazib  chiqaradigan  mamlakatlariga  xizmat  qiladi.  Tinch  okeanining  Singapur,  Gongkon, 
shuningdek,  Vanuatu,  Nauru  va  boshqa  orol  hududlari  Tokio  bilan  bir  vaqtinchalik  mintaqada 
joylashgan Osiyo-Tinch okeani mamlakatlarining  moliyaviy kapitalidan foydalanadilar. 
Globallashuv  jarayoni  ayniqsa  moliyaviy  va  iqtisodiy  sohada  jadal  sur`atlar  bilan 
kechmoqda.  U  avvalo,  tabiiy  boyliklar  va  savdo  bozorlari  ustidan  nazorat  o`rnatish  borasida 
raqobatning  keskinlashuvida  namoyon  bo`ladi.  Bu  jarayonda  davlatlar  bilan  bir  qatorda 
transmilliy korporatsiyalar (TMK) ham etakchi o`rin tutadi.