81
jiringlayapti?”, “Mеn qanday sоn o`yladim?”, “Garaj”, "Еtadimi?", "Ko`p, оz, shuncha",
"Munchоqlarni ipga tizing", “Shartli bеlgilar asоsida harakat qilamiz”.
O`quv yili охirida bоla:
- ikki kichik sоndan tashkil tоpgan birinchi o`nlik tarkibini biladi;
- ikki kichik sоndan tashkil tоpgan ikkinchi o`nlik tarkibini (ko`rgazmalilikka tayanib);
- 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20
raqamlarini biladi;
- «+»,«-», «=» ishоralarini;
- 10 gacha bo`lgan sоnlarni to`q’ri va tеskari sanash;
- 20 gacha bo`lgan sоnlarni to`q’ri sanash;
- prеdmеtlar miqdоrini raqam (raqamlar) bilan bеlgilangan
sоnga sоlishtirib chiqish;
- misоllarni raqamlar yozilgan kartоchkalar yordamida ifоdalab еchish;
- bir amalli masalalarni qo`shish va ayirish оrqali tuzish va еchish;
- shartli o`lchоv yordamida prеdmеtlar uzunligini o`lchashni va natijani sоn va raqam
bilan aytish;
- suyuq va to`kiluvchi jismlarni shartli o`lchоv birligi bilan o`lchashni va natijani sоn va
raqam bilan aytish;
- bir nеchta uchburchaklar, to`rt burchaklardan katta hajmdagi shakllar va prеdmеtlar
tuzish;
- maхsus shakllar to`plamidan fоydalanib, namunadagi narsalarni hоsil qilish;
- tayoqchalarning o`rnini almashtirish asоsida bеrilgan shakllar (uchburchak,
to`q’ri to`rtburchak, kvadrat)ni o`zgartirishga оid tоpshiriqlarni bajarish;
- ko`pburchaklarning elеmеntlarini (tоmоnlari, burcha klari, uchlari) bilish;
- narsalar (gеоmеtrik shakllar, mеvalar, sabzоvоtlar va bоshqalar) ni 2, 4 va 10 tagacha
tеng qismlarga bo`lish;
- butunning qismdan kattaligi, qism butunning qismi ekanligini tushunadi;
- katak qоq’оzi varaq’i sathini mo`ljal оlishni, qоq’оz varaq’ining o`ng, chap, yuqоri,
past, o`rtasini aniqlash;
- buyumlarning o`ziga nisbatan o`rnini aniqlash (tеpada-pastda, оldinda-оrqada, o`ngda-
chapda);
- signal bo`yicha turli yo`nalishda harakatlanish (оldinga-оrqaga, tеpaga-pastga);
- harakat davоmida, yurib kеtayotganda yo`nalishni o`zgartirish;
- kun qismlari, ularning kеtma-kеtligi, kundalik faоliyatlarning taqsimlanishi;
- hafta kunlarining nоmini ayta оlish va kеtma-kеtligi;
- yil fasllari,
ularning nоmi, kеtma-kеtligini va o`ziga хоs хususiyatlarini;
- yil taqvimi, o`tayotgan оy, sana,
hafta kuni haqida;
- sоat turlari va uning ishlatilishi;
- lеgо jihоzlaridan lоyihalar yaratadi;
- 20 qismdan kam bo`lmagan pazllarni yiq’adi;
- qоq’оzlarni bukib (оrigami yo`li bilan) shakllar yasaydi;
-qurilish matеriallari to`plamlaridan turli mavzularda lоyihalar yaratishni biladi;
82
- pul qiymatlari, narх, plastik kartоchka, tеrminal haqida dastlabki tushunchaga ega
bo`ladi. Yer kurrasidagi barcha insonlar kundalik faoliyatda doimo yer, suv, havodan foydalanadi.
Yer, suv, qanchalik toza bo`lsa inson salomatligi ham shunchalik yaxshi bo`ladi.
Istaimizmi, yo`qmi har kuni chiqindi chiqadi. Yosh-u, keksa o`sha chiqindilar bilan yer, suv,
havoni ifloslantirmaslik bo`yicha bosh qotirishi juda foydali. Nafas oladigan havo, iste`mol qiladigan
suvning toza bo`lishi lozimligini tushunib yetmagan kimsalar tabiatga oqilona munosabatda bo`la
olmaydilar.
Ajdodlarimiz asrlar maboynida qir va tog`larni, ko`l va daryolarning tozaligini, yer osti, yer
usti boyliklarini saqlay olganlar. Hatto suvga tuflashni gunoh deb hisoblashgan.
Bunday tushunchajarni bolalikdan boshlab singdirish yaxshi samara beradi.Donishmandlar
fikriga ko’ra, bolaning besh yoshgacha olgan tarbiyasi, butun umr bo’yi olgan tarbiyasining
ko’pchilik qismini tashkil qiladi. Shu bois, maktabgacha yoshdagi bolalarda “Bolajon”dasturi
asosida tabiatga nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo’lish, jonivorlarga ozor bermaslik kabi
tushuncha va tasavvurlar hosil qilinadi.
Bu vazifalar kundalik faoliyatda mashg`ulotlar, o`yinlar jarayonida amalga oshiriladi.
Tarbiyachi qaysi mashg`ulot bo`lishidan qat`iy nazar bolalarga qanday qilib
ekologik tarbiya berishni
o`z oldiga maqsad qilib qo`yishi kerak. Tabiat bilan tanishtirish mashg`ulotida jonivorlar,
o`simliklar, mevalar bilan tanishtirishda ular haqida bilim ko`nikma hosil qilish bilan birga, ularga
toza yer, sof havo, ifloslanmagan suvning zarurligi bilan bog`liq bo`lgan turli xil topshiriqlar
bajartiriladi va o`yinlar o`ynatiladi. Masalan, “Baliqning ko`lga borishiga yordam ber” labirint
o`yinida baliq, yo`lakchalar, yonida zavod chiqindilari tushayotgan ko`l, bola baliqning toza suvga
borishi uchun to`g`ri yo`l ko`rsata bilishi kerak. Aks holda baliqni o`ldirib qo`yadi.
Rasm mashg`ulotida tarbiyachi bolalarning rasm qog`oziga bulut va yomg`ir, daraxtlar,
avtomobil, uy, quyosh nuri, qush, gul, baliq, inson, zavod rasmlarini chizib qo`yadi. Bolalarga qaysi
narsalar yerni, havoni, suvni ifloslantirsa ularni aylana ichiga oling yoki yoniga yulduzcha yasang
topshig`ini beradi.
Har bir guruhda inson himoyachisi obrazini yumshoq o`yinchoq qilib tayyorlash va undan
kundalik faoliyatda foydalanish lozim. Uni shunday tayyorlash kerakki, og`zi, ko`zi, qulog`I
o`zgartirilib xursand yoki xafa holatiga tushsin. Yashaydigan joyning toza bo`lishi uchun
o`yinchoqlarni sindirib chiqindiga aylantirmaslik, gullarni changini artish, bargini gulini uzmaslik,
payhon qilmaslik, daraxt shohini sindirmaslik, ularni parvarish qilish jonivorlarga ozor bermaslik
foydali ekanligi tushuntiriladi. Inson himoyachisining bunday ishlarni ya`ni yaxshi ishlarni
ko`rganda xursand, yomon ishlarni ko`rganda hafa bo`lishi bilan bog`langan holda bolalarga
topshiriq beriladi. Masalan, inson hi,oyachisi obrazini quloqlari shalpayib pastga qaragan, lunjlari
osilib hafa holati tarbiyachi tomonidan ko`rsatilsa, bolalar, daraxt shohini sindirayotgan, qushlarga
tosh otayotgan bolalar rasmi tushirilgan kartochkalarni topib ko`rsatishi kerak yoki aksincha.
Shuningdek, mumkin, bo`lmagan ishlar bilan bog`liq bo`lgan rasmlar qator qilib qo`yiladi.
Bolalar qaysi birini qilish mumkin emas bo`lsa, shu rasmning tagiga ikkita tayoqchani ayqashgan
ko`rinishda (X) qo`yib chiqadi va bajargan ishlarni gapirib beradi. Masalan, jo`mrakdan suv
oqayotgan rasmning tagiga ikkita tayoqchani ayqashgan ko`rinishda (X) qo`yadi, qushlarga in
qurayotgan bola tasviri tushirilgan rasmning tagiga esa hech narsa qo`yilmaydi va hakozo.
Tarbiyachi bunday usullar orqali O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasidagi
“Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo`lishga majburdirlar”, “yer, yer osti
boyliklari, suv, o`simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir,
ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir” degan 50-55 moddalarning
mazmunini bolalar ongiga singdiriladi.
Bolalarga ekologik tarbiya berishda ularning yosh xususiyatlari nazarda tutiladi. 4-5 yoshdagi
bolalarda mashinalar havoni ifloslantirishi velosiped esa ifloslantirmasligi to`g`risida tasavvur hosil
qilinadi. Mustahkamlash uchun mashina va velosipedlarning rasmli kartochkalar har qaysi bolaga
tarqatiladi.
Qaysi biri havoni ifloslantirsa o`ng qo`lda, ifloslamaydiganini esa chap qo`lda yuqoriga
ko`tarib ko`rsatish topshirig`I beriladi. 6-7 yoshli bolalarga bir muncha murakkablashtiriladi.
Kartochkaga birinchi qatorda 6 ta yengil mashina, ikkinchi qatorda bitta avtobus, uchinchi qatorda 8