|
3. Birikmalarni tayyorlash uchun materiallar, ularni mustahkamlikka hisoblash
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
90
Rezbali birikmalarni detallari uchun eng ko’p ishlatiladigan material har xil po’latlardir.
Ayrim hollarda rezbali detallar tayyorlash uchun latun (jez), bronza kabi rangli qotishmalardan va
turli plastmassalardan ham foydalaniladi.
Bolt, vint, gaykalar uchun materiallar GOST 1759-82 asosida tanlanadi. Uglerodli,
legirlangan po’latlardan tayyorlangan bolt, vint, shpilka 12 ta, gayka esa 7ta mustahkamlik klassiga
bo’linadi va har bir klass uchun kerakli material tavsiya etiladi.
Material tanlashda (bolt, gayka, shpilka) uning ishlash sharoiti, yuklanish xarakteri hamda
tayyorlash yo’llarini hisobga olish kerak. Mashinasozlik sanoatida ishlataladigan stanoklar uchun
ham hamda o’rta uglerodli ST10...St35 po’lat materiallarni ishlatish tavsiya etiladi.
Joiz kuchlanishlar qiymati ta’sir etayotgan kuchning yo’nalishi hamda xarakteriga, ya’ni
o’zgarmas yoki o’zgaruvchanligiga bog’liq bo’lib, uni quyidagicha olish tavsiya etiladi.
Tashqi kuch o’q bo’ylab yo’nalganda: [σ] = 0,6 σ
oq
, MPa.
Tashqi kuch o’zgarmas bo’lib o’qqa tik yo’nalgan, bolt teshikchaga tig’iz o’rnatilgan, bunda
[τ] = 0,4 σ
oq
, MPa. Tashqi kucho’zgaruvchan bo’lsa, [τ] = (0,2…0,3σ
oq
, MPa.
Yuqoridagilarni e’tiborga olgan hodla boltlarning mahkamlanishi nazorat qilinishi yoki
qilinmasliga hisobga olinadi. Mahkamlanishi nazorat qilinmaydigan boltlar uchun xavfsizlik
koeffisiyentining qiymati jadvaldan olinadi.
Mahkamlanishi nazorat qilinadigan boltlar uchun xavfsizlik koeffisiyentining qiymatini
ta’sir etayotgan tashqi kuchlar bolt o’qi bo’yicha yoki unga tik yo’nalgan bo’lsa, [s]= 1,5 ... 2,5 deb
olish tavsiya etiladi.
Boltli birikmalardagi boltni mahkamlash kuchining joiz qiymati uning nazorat qilinishi yoki
qilinmasligiga qarab olinadi.
Rezbalarni va rezbali birikmalarni mustahkamlikka hisoblash.
Rezbali birikmalarda o’q bo’ylab yo’nalgan va vint sterjenini cho’zadigan kuch rezbaning
hamma o’ramlariga ham bir xilda ta’sir etavermaydi. Bu masalani birinchi bo’lib tekshirgan olim N.
Ye. Jo’qovskiydir. o’tkazilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, rezbaning kuch ta’sir etayotgan
tomondan birinchi o’ramda boshqa o’ramlardagiga qaraganda kattaroq kuchlanish hosil bo’ladi.
Rezbalarga ta’sir etuvchi kuchning rezba o’ramlari orasida bir tekisda taqsimlanmasligining
ko’pgina sabablari bor. Ana shu sabablardan biri shuki, o’q bo’ylab ta’sir etuvchi kuchdan vintdagi
rezbaning bir tomonga, gaykadagi rezbaning esa qarama-qarshi tomonga deformasiyalanishidir.
Masalan, 6 o’ramli gaykaning birinchi o’rami ta’sir etayotgan kuchning 52% ni, ikkinchi o’rami
25% ni, uchinchi o’rami 12% ni, oxirgi o’rami esa atigi 2% ni qabul qiladi. Zarur bo’lgan taqdirda
gaykaning hamma o’ramlari bir xilda ishlaydigan maxsus turidan foydalaniladi. Lekin bunday
gaykalar tayyorlash texnalogik jihatdan birmuncha qiyin.
Gayka o’ramlari orasida nagruzkaning taqsimlash harakterini aniq bilish juda qiyin, chunki
bunga yuqorida keltirilgan sababdan tashqari, gayka tayyorlashning aniqlik darajasi va gaykaning
ishlanishdagi yeyilish darajasi ham ta’sir qiladi. Shuning uchun amalda rezbalarning
mustahkamligini hisoblashda ta’sir etuvchi kuch vint o’ramlari orasida bir xil taqsimlanadi, deb
qabul qilinadi va rezba ish sirtining egilishi va a-b bo’yicha kesilishi hisoblanadi. Bunda
rezbalarning ezilishini hisoblashdagi munosabatdan foydalaniladi:
[ ]
эз
эз
h
d
z
P
σ
π
σ
≤
⋅
=
2
(44)
bu yerda z=H/s balandligi H bo’lgan gaykadagi rezba o’ramlarining soni. Bu formula
vintning rezbasi uchun ham tadbiq qilinaveradi. Rezbalarning kesilishi quyidagi formulalardan
hisoblab topiladi:
vint uchun:
[ ]
τ
π
τ
≤
=
KH
d
P
1
(45)
gayka uchun:
[ ]
τ
π
τ
≤
=
KH
d
P
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
91
bu yerda K=
S
ab
yoki K=
S
ce
- rezbaning turini hisobga oluvchi koeffisiyent.
13.4-rasm.
Uchburchaklik profilli rezbalar uchun K
≈
0,8; to’g’ri to’rtburchaklik profilli rezbalar uchun
K=0,5; trapesiya profilli rezbalar uchun esa K=0,65. Agar vint va gaykaning materiali bir xil
bo’lsa, vint rezbasining o’zinigina hisoblash kifoya bo’ladi. Gaykaning standartda qabul qilingan
balandligi vint sterjeni bilan rezbaning mustahkamligi bir xil bo’lishi kerak, degan shartdan kelib
chiqarilgan. Agar
τ
= 0,6
⋅σ
oq
ekanligi nazarda tutilsa, vint sterjeni bilan rezbasining mustahkamligi
bir xil bo’lishini ta’minlaydigan shart quyidagicha ifodalanishi mumkin:
4
/
6
,
0
2
1
d
P
KH
d
P
π
π
=
(46)
Agar K=0,8 deb olinsa, N
≈
0,5d
1
bo’ladi. Biroq, amalda salbiy ta’sir ko’rsatadigan ayrim
hollarda nazarda tutilib, rezbali detallar uchun ishlatiladigan gaykaning balandligini 0,8d ga teng
qilib olish tavsiya etiladi. Rezba standartda keltirilgan o’lchamlari vint sterjeni bilan rezbasining
mustahkamligi bir xil bo’lishini ta’minlaydi. Shuning uchun boltli birikmalarni loyihalashda,
asosan, vint sterjenining zarur diametrigina hisoblab topiladi, qolgan o’lchamlari esa tegishli GOST
dan olinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
