Samarqand qishloq xo’jalik instituti «Dehqonchilik va melioratsiya asoslari» kafedrasi 5620200- agronomiya ta’lim yo’nalishi bakalavriat bitiruvchisi

 
 
 
 
 

---

2. Asosiy qism. 
2.1.Tuproq sho’rlanishidagi asosiy omillar 
Tuproq , yer usti va yer osti suvlarining tarkibida asosan kalsiy (Ca), 
magniy(Mg), natriy (Na), kaliy(K), kislorod(O), xlor(CI), oltingugurt(S), uglerod 
(C), azot(N) elementlari boshqa elementlarga nisbatan ko’proq uchraydi.
Bu elementlar tog’ jinslari va minerallar tarkibida bo’lib, suv, shamol, iqlim 
va biokimyoviy omillar tasirida yemirilib tuzlarni hosil qiladi. 
Tabiatda tuzlarning asosiy manbalari quyidagilar hisoblanadi. 
1. Tog’ jinslari va minerallarning yemirilishi. 
2. Vulqon otilishi. 
3. Yer yuzasiga yaqin joylashgan gumbaz, tosh tuzlar (tosh konlari) 
4. Yerning tub qatlamlaridan chiqayotgan sho’r buloqlar. 
5. Biokimyoviy omillar tasirida tuzning paydo bo’lishi (sho’rhok va sho’rtob 
yerlarda o’sadigan o’simliklarning kul hosil qilishi va bu kulning tarkibida juda 
ko’p miqdorda natriy xlor va natriy sulfat borligi)
O’zbekistonning sug’oriladigan mintaqalarda yerlar asosan sho’rlanish va 
botqoqlanish tufayli noqulay holatga keladi. Tuzning kelib chiqishi, tuz hosil 
bo’lish asosiy manbalari haqidagi masalalar fan va qishloq xo’jalik uchun katta 
nazariy va amaliy V.A.Kovda ma’lumotlari bo’yicha quyidagi tuz tuplanish sikllari 
mavjud: 
1) Kuruqlikda tuz to’planish sikllari, ya’ni materiklarning ichki qismlaridagi 
berk o’lkalarda tuzlarning bir joydan ikkinchi joyga borib to’planishi.
2) Dengiz yaqinida tuz to’planish sikllari, ya’ni dengiz sohillarida va sayoz 
suvli 
ko’ltiq 
qirg’oqlarida 
dengiz 
suvlarining 
to’planishi.
3) Deltalarda tuz to’planish sikllari, ya’ni daryo suvlarining quruqlikdan olib 
keladigan tuzlari hamda turli vaqtlarda dengiz tomonidan keladigan tuzlar.
4) Yer osti suvlarining bug’lanishidan tuz to’planishi, bunda yerning chuqur 
qatlamlaridagi sho’r suvlarni tektonik yoriqlar orqali yer yuzasiga chiqishi va 
bug’lanishi. 

---

5) Antropogen tuz to’planishi , yani sho’r yerlarni meyoridan ortiqcha 
sug’orish, sug’orish tarmoqlaridan filtrlanayotgan suvlar evaziga minerallashgan 
sizot suvlarining ko’tarilishidan hamda sho’r suvlar bilan ekinlarni sug’orish 
oqibatida to’planayotgan tuzlar Shu bilan birga ekinlarga meyoridan ortiqcha 
mineral o’g’itlarni solinganda ham tuproqda tuzlar ko’payadi. 
Tuzlarning tarqalishida yer usti, yer osti, sizot suvlari va shamol kata rol 
o’ynaydi. Suv, shamol, harorat, biokimyoviy jarayonlar ta’sirida tog’ jinslari va 
ularning tarkibidagi minerallar asta-sekin yemirila boradi. Oqibatda xlor va 
oltingugurt elementlari ajralib chiqib, keyinchalik xlorid va sulfat tuzlari hosil 
qiladi. Nurash jarayonida esa sulfat kislota hosil bo’ladi; bu kislota tarkibida natriy, 
magniy yoki kalsiy bo’lgan minerallar bilan reaksiyaga kirishishi natijasida 
osongina oddiy sulfat tuzlarini hosil qiladi. Bundan tashhari bir qancha mineral 
moddalarning tarkibida xlorid yoki sulfat tuzlari sof holda mavjuddir. Shu tuzlar 
tog’ jinslari nuraganda ajralib chiqadi.Tuzlar vulqon otilishi jarayonida ham paydo 
bo’ladi. Vulqon otilayottanda natriy xlor, xlorid kislota, gazsimon xlor va turli 
sulfat oksidlari bevosita ajralib chiqadi. Shu birikmalarning (natriy xlordan 
tashqari) barchasi jinslar bilan o’zaro ta’sirda bo’lib, ulardan asoslarni siqib 
chiqaradi va oddiy xlorid yoki sulfat tuzlari hosil qiladi. 
Ko’pgina hududlarda chuqur issiq buloqlar tuz hosil qiluvchi manba 
hisoblanadi. Bunday buloqlardan tuzlar ham , gazlar ham ajralib chiqadi.
Tuz hosil bo’lishida yer yuzasiga chiqib qolgan gumbaz va shtok shaklida 
yer osti tosh tuzlari ham ishtirok etadi.
O’rta Osiyo cho’llarida yangi yoki qoldiq tuz qatlamlari uchraydi. Shu 
qatlamlarning qalinligi ba’zan necha o’nlab va yuzlab sm-ga boradi hamda 
ularning tarkibida 90-100 % tuz bo’ladi. 
Tuz hosil bo’lish va to’planish jarayonlarida biokimyoviy omillarning ham
ta’siri bor. 
2. Sizot suvlarida juda ko’p miqdorda turli minerallar, organik moddalar va 
kolloidlar bo’ladi. 

---

Sizot suvlar tarkibida suvda eriydigan moddalarning miqdori 0,01dan 200 
g/l gacha boradi. Sizot suvlar minerallashganlik darajalari bo’yicha quyidagi 
guruhlarga va tiplarga bo’linadi (9 -jadval).
Issiq iqlimli hududlarda tuproqning kapillyarlik xossasi yaxshi bo’lsa va 
harakatsiz, sho’rlangan sizot suvlar sathi yuza (1-3 m) joylashganida, bu suvlar 
ko’p bug’lanadi. Natijada tuz asta-sekin yig’ila boradi va tuproqlar yoppasiga 
sho’rlana boshlaydi. 
-jadval